ඉංග්‍රීසියෙන් ‘බෙටර් හාෆ්‘ කියැවෙන පදයේ වාච්‍යාර්ථය ‘වඩා සොඳ අඩ’ ලෙස පෙළ ගැස්විය හැකි වුව ද, එහි ඉඩියමැටික තේරුම එය නොවේ. බෙටර් හාෆ් යන යෙදුම බොහෝ දුරට භාවිත කෙරෙන්නේ තම කලත්‍රයා හෙවත් විවාහයක එක් පාර්ශ්වයක් විසින් අනෙක් පාර්ශ්වය හඳුන්වන්න ය. එහෙත් පසු කාලීන ව බෙටර් හාෆ් යන්නෙන් අදහස් කරන්නේ බිරිඳ ගැන ය. සමහරු පවසන්නේ මෙය සියුම් උපහාසයක් කැටි කොටගත් වදනක් ලෙස යි. තවත් සමහරු පවසන්නේ මෙය ඉංගිරිසියෙන් කියැවෙන කොන්ඩිසෙන්ඩින් හෙවත් බිරිඳව අන්දවන එහෙමත් නැත්නම් මුරුංගා අත්තේ තියෙන හුදු ප්‍රලාපයක් ලෙස යි.
සින්තියා ඇස්ක්විත් නමැති ලේඛිකාව විසින් රචිත මැරීඩ් ටු ටෝල්ස්ටෝයි (ලියෝටෝල්ස්ටෝයි හා විවාහ වන ලද) නමැති කෘතිය 1960 දී පළ වීමෙන් අනතුරු ව මහත් ආන්දෝලනයක් ජනනය කෙරිණ. මහා ගත් කතුවර ලියෝටෝල්ස්ටෝයිගේ ජීවිතය ඇසුරෙන් චරිතාපාදන විස්සක් පමණ සම්පාදනය වී ඇති අතර, ඔහුගේ බිරිඳ වූ සොෆියා ටෝල්ස්ටෝයිගේ චරිතාපදානය ඇස්ක්විත් රචනා කළ විට ඔහු පිළිබඳ ව මෙතෙක් මැවී තිබුණු ප්‍රතිරූපය ගැන වරක් නොව දෙවරක් සිතා බලන්නට කාට කාටත් සිදු විය. මේ කෘතිය ලියනගේ අමරකීර්ති විසින් පරිවර්තනය කෙරුණ විට, ඔහු එහි නම ලෙස භාවිත කළේ ‘මහා පුරුෂයෙකුට බිරිඳක් ව’ යන්න යි. මේ යෙදුම මහාචාර්ය අමරකීර්ති විසින් ම තනන ලද එකක්ද කියා මම එතුමන්ගෙන් පසු ගිය දිනක විමසීමි. ඔහුගේ පිළිතුර වූයේ නැත කියා ය. තව දුරටත් ඒ විමසීමේදී ඔහු කිව්වේ, මෙය බෝධිසත්ව තත්ත්වයක් ගැන සාකච්ඡා කිරීමේදී, අදාළ පුරුෂයා තම බිරිඳ ගැන නිසි ලෙස සොයා නොබැලීම හේතුවෙන්, බිරිඳගේ අසීරු හා නීරස විවාහ ජීවිතය ගැන විස්තර කෙරුණු ආකාරය කියා ය. එම නිසා වාච්‍ය අර්ථයට වඩා තියුණු උත්ප්‍රාසජනක අර්ථයක් මෙම යෙදුම ජනනය කරයි.
සැමියාගේ පතාක සෙවණැල්ල හමුවේ අදිසි ව වෙසෙන බිරිඳ, ඔහුගේ නිර්මාණ හා කුටුම්බ ජීවිතයේ ඒකාකෘතික ප්‍රතිනිෂ්පාදන භූමිකාව (වර්ගයා බෝ කිරීම, දරුවන් හා කුටුම්බය රැක බලා ගැනීම) ඉටුකරන බිරිඳ ගැන ස්ත්‍රීවාදී විවේචනයක් මේ වන විට සමාජය තුළ බොහෝ දුරට ස්ථාපිත ව ඇත. එහෙත් ඇස්ක්විත්ගේ සොෆියා ටෝල්ස්ටෝයි ගැන රචිත කෘතිය මෙම විවේචනයට පෙර සමයෙක ලියවුණු එකක් නිසා, එය පුරෝගාමී ප්‍රවණතාවක මුල පිරුමක් ලෙස සැලකේ. එහෙත් උත්ප්‍රාසජනක කරුණ නම්, ඇස්ක්විත් ද බොහෝදුරට හැඳින්වෙන්නේ ඇයගේ සැමියාගේ අනන්‍යතාව හා ඇයගේ මාමණ්ඩියගේ ද අනන්‍යතාව පදනම් කර ගනිමිනි. සින්තියා ඇස්ක්විත් (1887-1960) මැතිනිය මහා බි්‍රතාන්‍යයේ 1908 සිට 1916 කාලය තුළ අගමැති ව සිටි එච් එච් ඇස්ක්විත්ගේ ලේලිය යි.
ඉතාමත් මෑතකදී ද මේ ආකාරයේ චරිතාපදානයක් ප්‍රතිනිර්මාණය වූයේ වයිෆ්ඩම් (භාර්යාධානිය) නමිනි. ඔස්ටේ්‍රලියානු ජාතික ලේඛිකාවක වන ඇනා ෆන්ඩර් වයිෆ්ඩම් කෘතිය පළ කළේ මේ වසරේ ජූලි මස (වයිෆ්ඩම්, පෙන්ග්වීන් ප්‍රකාශකයෝ, 2023) ය. චරිතාපදානයක් ලෙස රචිත මේ කෘතියෙහි, අදාළ චරිතය වන්නේ අයිලීන් ඔ’ශෝනසි ය. සුප්‍රසිද්ධ ඇනිමල් ෆාර්ම් හා 1984 වැනි කෘති ලියූ ප්‍රකට ලේඛක, ජෝර්ජ් ඕර්වෙල් විවාහ වී සිටියේ අයිලීන් සමග යි. දක්ෂ ලේඛිකාවක වූ අයිලීන් කොටු වූයේ තම සැමියා වූ ඕර්වෙල්ගේ නිර්මාණ සඳහා සහාය වීමට හා කුටුම්බ ජීවිතය නඩත්තු කිරීමට බව, ඇය තම සමීප මිතුරියක සමග දිගු කලක් තිස්සේ කළ ලිපි හුවමාරුවක ලේඛන ආශ්‍රයෙන්, ඇනා ෆන්ඩර් චරිතාපදානය ප්‍රතිනිර්මාණය කළා ය.
යට කී කෘති දෙකෙන් ම, කෙරුණේ, සැමියාගේ සෙවණැල්ලෙන් වැසී සිටි බිරින්දෑවරුන් දෙදෙනෙකුගේ ජීවිතය අපට දැක බලා ගැනීමට කවුළුවක් විවර කිරීම යි. කෘති දෙක ම චරිතාපාදන ශානරයේ ඒවා වූ අතර, එහි පොදු හුය වූයේ, පිතෘමූලික සමාජයක, කාන්තාවකගේ භූමිකාව ප්‍රතිනිෂ්පාදනයට ලඝු වීම හා වේතනයක් නොගෙවෙන ඇය විසින් ඉටු කෙරෙන වැඩ කන්දරාව ගැන කෙරෙන දැඩි විවේචනය යි. සොෆියා සහ අයිලීන් දෙදෙනාගේ ම නිර්මාණ විභවය තමන්ගේ දෙයක ලෙස මල්ඵල ගැන්වීමට තිබූ අවස්ථා ඉඩ හැරීම හා තම සැමියාගේ නිර්මාණකරණයට කළ තීරණාත්මක දායකත්වය ගැන නිසි ඇගයීමක් නොකිරීම තුළින් ඇය එක්තරා අසාධාරණයකට හා වින්දිතභාවයකට ඇද දමන බව මේ කෘති දෙකෙන් ම ඉස්මතු කෙරේ. කෘති දෙක ම කියැවීමේදී අදාළ ප්‍රකට සැමියා ගැන පාඨකයා තුළ එක්තරා අපුලක් ඇතිවෙන අතර තවත් කෙනෙකුට එය තරහක් දක්වා ද වැඩීමට ඉඩ ඇත.
ඉහත විස්තර කරන ලද කාන්තාවන්ගේ කටුක අත්දැකීමට වඩා සාධනීය කාන්තා අත්දැකීමක්, අසාධාරණයේ හා වින්දිතභාවයෙහි අනවශ්‍ය ලෙස නොගැලී තම ස්වාධීනත්වය, හැකියාව හා ශක්තිය මත ම පිහිටා, තම කතාව කියන ස්වයංචරිතාපදානයක් මගේ අතට ලැබුණේ මීට සති දෙක තුනකට පමණ පෙර ය. කෘතියේ නම ‘ප්‍රචණ්ඩත්වයේ දශක පහක් මැදින් ගැහැනියක්‘ ය. කතුවරිය බණ්ඩාර මැණිකේ ය. 1955 වසරේ කුරුණෑගල දිස්ත්‍රික්කයේ උපත ලැබූ බණ්ඩාර මැණිකේ, තමනට ස්මරණය කළ හැකි තමන්ගේ ළමා කාලයේ සිට මිත්තණියක් ලෙස දැන් ගතකරන ජීවිතයේ විවිධ අවස්ථා සවිස්තරාත්මක ව ලේඛනගත කර ඇත්තේ උසස් ප්‍රබන්ධ කෘතියක දක්නට හැකි සාහිත්‍යමය ගුණයකිනි. චරිතාපදානය ගොඩනැගෙන්නේ ස්මරණ සමුදායක එකතුවකින් නිසා මෙය මෙමුවා (memoir) ආරයේ පොතක් ලෙසද ගිනිය හැකි ය. ඇය ලේඛනගත කර ඇති අතීත කතාවල එන පුද්ගලයන්ගේ නම් ගම්, ගහ කොළ, පලතුරු හා අනෙකුත් සවිස්තර සටහන්, 68 හැවිරිදි බණ්ඩාර මැණිකේගේ මතක ශක්තිය කෙතරම් විශිෂ්ට ද කියා සාක්ෂි දරයි.
බණ්ඩාර මැණිකේගේ කතාවේ බොහෝ කොටස් දිග හැරෙන්නේ කුරුණෑගල දිස්ත්‍රික්කයේ ආන්තික ගම්මාන කීපයක් වටා ය. ඇයගේ මතකය ගොඩනැගෙන්නේ හැටේ දශකයේ අග භාගයේ සිට ය. ඒ කාලයේ පැවැති සමාජ ආර්ථික හා දේශපාලන සංදර්භය කැරැල්ලක් දක්වා වර්ධනය වීම බණ්ඩාර මැණිකේ විස්තර කරන්නේ තමන්ගේ ම පවුලේ සෘජු අත්දැකීම් ඇසුරිනි. වියළි කලාපයේ කෘෂිකාර්මික ආර්ථිකයකට බැඳුණු පවුලක් ලෙස ඉඩම් බෙදීයෑම හා ඉඩම් අහිමිවීම වැනි සාධක නිසා ශ්‍රමික පිරිසක් නිර්මාණය වීම (තම මව සහ පියා), නිදහස් අධ්‍යාපනයෙන් ඉදිරියට ගියත් එවැන්නන් අවශෝෂණය කර ගන්නට නොහැකි ආර්ථිකයක් නිසා රැකියා වියුක්තියට හාජනය වීම (තම වැඩිමහල් සොයුරිය) හා එම තත්ත්වය ඉවසාගත නොහැකි ව එකල මතුව ආ නව දේශපාලන බලවේගයක් වූ ජවිපෙට ආකර්ෂණය වීම (තම වැඩිමහල් සහෝදරයා) බණ්ඩාර මැණිකේ ඉදිරිපත් කරන්නේ ගැඹුරු දේශපාලන සන්දර්භයක් සමග තම ජීවිත අත්දැකීම කලත්තමිනි. බණ්ඩාර මැණිකේගේ වැඩිමහල් සහෝදරයා කැරැල්ලක් ගැසූ නිසා බෝගම්බරට යන කාලයේම ය ඕ පේරාදෙණිය සරසවියට තේරෙන්නී.
හැත්තෑවේ දශකයේ සිට යුද්ධයකට පරිණාමය වූ 80 දශකය දක්වාත්, වරක් ගැලවුම්කරුවෙකු ලෙස සිටි ජවිපෙ තමන්ගේ ජීවිතයට තර්ජනකරුවෙකු වන කාලය හරහා, ගුරුවරියක කාන්තා ක්‍රියාධරයෙකු ලෙස සමාජය හා ගැටී ගැටී, වරෙක ගැටලුවේ කොටසක් ලෙසත් තවත් වරෙක විසඳුමක කොටසක් ලෙසත් ගත කළ ජීවිතය මේ අගනා ස්වයංචරිතාපදානයේ මනා ව ලේඛනගත වේ. මේ දශක පහක පමණ දිවෙන දේශපාලන ජීවිතයේ කතුවරියට හමුවන ගැහැනු මිනිස්සු ද සංවිධාන හා කණ්ඩායම් ද අපමණ ය. ඒ බොහෝ දෙනෙක් ලාංකීය මෑතකාලීන ඉතිහාසයේ විවිධ මට්ටමේ සැලකිය යුතු භූමිකාවක් ඉටු කළ අය ය. කතුවරියගේ සැමියා ද ඒ අතර වැදගත් චරිතයක වූවත් බණ්ඩාර මැණිකේ තම කතාව කීමේදී, ‘මා අහවලාගේ බිරිඳ’ ලෙස පුන පුනා කීමේ අවශ්‍යතාවක් මතු නොවන්නේ ඇයගේ තිබූ සුවිශේෂ ස්වාධීන පැවැත්ම හා පෞරුෂය නිසා විය යුතු ය. වඩා සොඳ අඩ, පොතක ලියන සඳ වන්නේ මෙය විය හැක.
