අපේ කාලයේ බෞද්ධ හා අබෞද්ධ මධ්‍යස්ථමතධාරීන් බහුතරයකගේ නෙත් මානයට බුදුදහමේ නිදන්වස්තු යැයි කිවහැකි, සැඟවුණු මහඟු ඉසවු දැක්වීම සඳහා කිසියම් වූ මාලිමාවක් යොමුකර දෙමින් සිටින ගල්කන්දේ ධම්මානන්ද හිමිපාණන්ගේ ඒ යථාර්ථවාදී කාලීන ධර්ම දේශනයකට (ධර්ම සාකච්ඡාවකට) සහභාගි වීමේ අවස්ථාව අපට ද උදාවූයේ පසුගිය ඔක්තෝබර් 21 වන දා (ශනිදා) හෝමාගමට ආසන්න පෙදෙසකදී ය.
එහිදී අපගේ දැඩි අවධානය යොමු වූවේ උන්වහන්සේ අවධාරණය කළ එක් කරුණක් කෙරෙහි ය. කුඩා කල කතන්දර ස්වරූපයෙන් අසා ඇති, පසුකලෙක කටපාඩම් වන තරමේ වාර ගණනාවක් කියවා ඇති බුද්ධ චරිතයෙහි අන්තර්ගත වූ මේ කරුණ මෙතෙක් කල් අපගේ අවධානයට යොමු නොවුණේ කෙසේ ද, කුමක් නිසා දැයි මම පුදුමයෙන් සිතා බැලුවෙමි. සැබැවින්ම ඒ නම් බරපතළ වූ මගහැරීයාමකි.
ගල්කන්දේ ධම්මානන්ද හිමියන් මෙහිදී නොකියා කියා සිටි එක් කරුණක් ඍජුව හෝ වක්‍රව අදාළ වන්නේ බෞද්ධයින්ගේ ධාතු වන්දනාවට නොහොත් සර්වඥ ධාතු වන්දනාවට ය. ආමිෂ පූජාව ප්‍රතික්ෂේප නොකළ ද කවදත් එහිමියන් විසින් වැඩිබරක් එක්කරනු ලැබුණේ ප්‍රතිපත්ති පූජාවටම ය, යන්න ද ප්‍රකට කරුණකි.
ධම්මානන්ද හිමියන් එදා ඉතා කාරුණික ලෙස ශ්‍රාවක අවධානය යොමු කළේ මුල්ම සර්වඥ ධාතු වන්දනාව හා අදාළ සංසිද්ධිය හෙවත් බුදුන් වහන්සේගේ පරිනිර්වාණයෙන් පසු උන්වහන්සේගේ භස්මාවශේෂ (ධාතුන් වහන්සේලා) බෙදා දුන් අවස්ථාව පිළිබඳව ය.
ඉනික්බිතිව ශ්‍රාවක අවධානය යොමු කෙරුණේ එදා ද්‍රෝණ බමුණා බෙදා දුන් ධාතූන් වහන්සේලා ලබාගැනීමට එහි පැමිණි පිරිස විෂයයෙහි ය. ඒ සියල්ලෝම රජදරුවෝ ය. බුදුන් වහන්සේගේ අසූමහ ශ්‍රාවකයන් අතරින් (ඒ වන විට ජීවමානව සිටි) කිසිවකුටත් උන්වහන්සේගේ ධර්මයෙහි මිස ධාතූන් වහන්සේලාගේ උපයෝගිතාවක් නොවූ බව අපට ද සිහිපත් වූයේ ඒ මොහොතේදීම ය. බළන්ගොඩ ආනන්දමෛත්‍රෙය මහනායක හිමිපාණන් විසින් සම්පාදනය කරන ලද සිද්‍ධාර්ථ ගෞතම බුද්ධ චරිතයේ මේ අවස්ථාව ගැන සඳහන්ව ඇත්තේ මෙසේ ය.
මගධෙශ්වර අජාතශත්‍රැ රජ ද, විසාලා පුර වැසි ලිච්ඡවි රජහු ද, කපිලවාස්තුපුර වාසි ශාක්‍ය රජහු ද, අල්ලකප්පරයට වැසි බුලි රජහු ද, රාමග්‍රාම වාසි කෝලිය රජහු ද, වේඨදීපක නුවර වැසි වේඨදීපක බමුණා ද, පාවා නුවර වැසි මල්ල රජහු ද, එහි ගොස් කුසිනාරාව වට කොට ගෙන අයිතිවාසිකම් කියා ධාතු කොටස් ඉල්ලා, තමන් ද ස්තූප කරනු කැමැති බව දන්වා කුසිනාරා පුර මල්ල රජුනට වෙන වෙනම පණිවුඩ යැවූහ.
මල්ල රජහු ද තමන් රටෙහි පහළ වූ රුවන් පිටතට නොදෙන බව දන්වා ‘තෙපි යුධ කරනු කැමැති නම් අපිත් යුද්ධ කරම්හ’ යි කියා පණිවුඩ යැවූහ. මෙයින් ඔවුන් අතර මහත් කැළැඹීම් හට ගත් විට ඒ සියලු දෙනාගේ ආචාර්ය වූ ද්‍රෝණ නම් බ්‍රාහ්මණයා ඔවුනට කරුණු කියා සාමදාන කොට ඒ ධාතූන් අට කොටසකට බෙදා දුන්නේ ය. (ශාක්‍යමුනීන්ද්‍රාවදානය හෙවත් සිද්‍ධාර්ථ ගෞතම බුද්ධ චරිතය, 241 පිටුව)
ධර්මයෙහි හැසිරීම කෙසේ වෙතත් ශාස්තෘවරුන්ගේ උපභෝග-පරිභා්ග භාණ්ඩ, පූජාවස්තු වෙනුවෙන් අයිතිවාසිකම් කීමේ මෙන් ම යුදවැදීමේ අරමුණක් එදා රජුන්ට ද තිබුණේ ය. මින් ගම්‍ය වන එක් සත්‍යයක් වන්නේ පූජාවස්තුන්හි සුවිශේෂ උපයෝගිතාව පැවතුණේත් පවතින්නේත් රජදරුවන්ට හෙවත් පාලකයන්ටම වන අතර ඔවුනට පූජාවිධි ඕනෑ වූයේ සිය ප්‍රතිරූප නංවාගැනීම සඳහාම වන බව ය. රජදරුවන්, පාලකයන් විසින් පිරුවටයක් බවට පත්කරගනු ලැබුණේ ධාතු වන්දනා, චීවර පූජා ආදිය මිස බුදුන් වහන්සේගේ ශ්‍රී සද්ධර්මය නොවන බවට මෙය ප්‍රබල ඇඟවුම් කාරකයකි.
රාජ්‍යත්වයේ ගතිසොබා විමසීමේ කිසියම් දොළක් අප තුළ හටගැනුණේ බුදුන් වහන්සේගේ පරිනිර්වාණයෙන් පසු සිදුවූ ධාතු බෙදාදීමට අදාළ මේ චිත්‍රය ගල්කන්දේ ධම්මානන්ද හිමියන් විසින් එදා යළි නිරාවරණය කරනු ලැබීමෙන් පසුව ය. උන්වහන්සේ එහිදී ස්මරණයට නැගූ එක් සූත්‍ර දේශනාවක් වූයේ චක්කවත්ති සිහනාද සූත්‍රයයි.
බුදුන් වහන්සේ අනුදත් චක්‍රවර්ති රජු කවරාකාර දැයි සිතා ගැනීමට නම් ගැඹුරින් හා සියුම් ලෙස මේ සූත්‍ර දේශනාව අධ්‍යයනය කළ යුතුව තිබේ. මේ හා අදාළ බොහෝ දෑ හකු`ඵවමින් ඉතා සංක්ෂිප්ත ලෙස එහි ඇතිතතු අනාවරණය කළ ග්‍රන්ථයක් ලෙස ඉනික්බිතිව අපට පෙනී ගියේ මහාචාර්ය ඔලිවර් අබේනායක නම් වූ විද්වතාණන්ගේ ලිපි හා දේශන සංග්‍රහ කරමින් සම්පාදනය කෙරුණු ‘බෞද්ධ අධ්‍යයන විමර්ශන’ නම් වූ කෘතියයි. විජේසූරිය ග්‍රන්ථ කේන්ද්‍රයේ ප්‍රකාශනයක් වන මෙහි සංස්කාරකවරුන් වන්නේ මහමිතව පඤ්ඤාරතන හිමි සහ පහළගම ධම්මික හිමි ය.
බුදුරජාණන් වහන්සේ සහ රාජාණ්ඩු ක්‍රමය, බෞද්ධ ධර්ම රාජ්‍යය, බුදුදහම හා සමූහාණ්ඩු (ගණතන්ත්‍ර) මිථ්‍යාව, ධම්මිකෝ ධර්මරාජා යන ශීර්ෂපාඨ හතර යටතේ මෙහි සංගෘහිත ලිපිවලින් ඒ සඳහා ප්‍රාමාණික පිළිතුරක් සැපයෙන බව අපගේ අදහසයි. ‘ධම්මිකො ධම්මරාජා’ යන ලිපියට අනුව අංගුත්තර නිකායේ දුක නිපාතයේ සඳහන්ව ඇත්තේ ලෝකයට හිතසුව පිණිස, ලෝකය තුළ පහළවන පුද්ගලයන් දෙදෙනෙකු පිළිබඳව ය.
ඒ එක් පුද්ගලයකු වන්නේ බුදුන් වහන්සේ ය; අනෙක් පුද්ගලයා සක්විති රජතුමා ය. රාජාණ්ඩු ප්‍රතික්ෂේප කරමින් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය උත්කර්ෂයට නගන වර්තමාන මිනිසාට, ඔහුගේ මතිමතාන්තර පරිසමාප්ත නිරවද්‍යභාවයකින් යුක්ත ද යන කරුණ කෙරෙහි නැවත වරක් සිතා බැලීම සඳහා මේ ලිපි සියල්ල කියවා බලන්නට සිදුවෙයි.
‘ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය’ කියන්නේ බහුතරයකගේ කැමැත්තට ය. බැලූ බැල්මට නම් මේ වචනයම අතිශයින් ප්‍රගතිශීලී ය; ආකර්ෂණීය ය. එහෙත් ලෝකයේ අතිමහත් බහුතරයකට ප්‍රඥාව කෙසේ වෙතත් ‘බුද්ධිය’ හෝ කොතෙක් දුරට සම්පාදනය කළ හැකි දැයි සාවධානව සිතා බලන විට ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයේ ප්‍රතිඵල ගැන යම් තරමකින් හෝ ජනිත වන්නේ බියකි. සැබැවින්ම නම් ‘ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය’ අර්ථවත් විය හැක්කේ දියුණු සමාජයකට ය.
මනුෂ්‍යත්වයේ සැබෑ ප්‍රගතියක් සිදු වන තුරු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය විසින් බොහෝ විට බිහිකරනු ලබන්නේ මුග්ධ පිරිසකගේ කතිරයෙන් බලයට පත්වන තකතීරු පාලකයන් ම බව මේ වන විට (විශේෂයෙන් ආසියා කලාපයෙන්) ප්‍රත්‍යක්ෂ වී අවසන් ය. එහෙත් ප්‍රශ්නය වන්නේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයෙන් ඔබ්බට සිතාගත හැකි දේශපාලන මාවතක් පේනතෙක් මානයක හෝ නොවීම ය.
චක්‍රවර්ති පාලනය යැයි කියන්නේ එක රජකුගේ නායකත්වය ලබන, විවිධත්වයෙන් යුතු රාජ්‍ය සමූහයක එකතුවකියි ඉහත කී ලිපි විස්තරාත්මකව පෙන්වා දෙයි. ඒ වූ කලී රාජ්‍යයන් සමූහයක් සන්ධානගත වීමෙන් උද්ගත වන පාලන ක්‍රමයකි. එහි විශේෂ ලක්ෂණය වන්නේ විවිධත්වය තුළින් සාමූහිකත්වය නිරූපණය වීමයි. සක්විති රජුගේ මූලික හා මුඛ්‍ය කාර්යභාරය වන්නේ රාජ්‍යයේ වසනා සියලු ජීවිනට ආරක්ෂාව සැපයීම සඳහා විධිවිධාන යෙදීම ය.
සියලු ස්ත්‍රී පුරුෂයන්ගේ ජීවිතාරක්ෂාව සහතික කරන සක්විති පාලනය තුළ, වරප්‍රසාද ලත් කුලයක්, පංතියක් හෝ ආගමක් ඇත්තේ නැත. තැනින් තැන අභයභූමි සාදන කුහක ප්‍රදර්ශනකාමී, වුවමනාවන් ද සක්විති රජුට නොවේ. ඒ නිසාම, මු`ඵමහත් රාජ්‍යයම සියලු සතුනට අභය භූමියකි. මනුෂ්‍ය ජීවිත තරමටම සත්ව ජීවිත ද සුරැකීමේ පිළිවෙත පිළිගන්නා චක්‍රවර්ති සමාජයක, මනුෂ්‍ය සන්තෘප්තිය පිණිස හෝ දේව සන්තෘප්තිය පිණිස හෝ (බිලි පූජා වශයෙන්) කිසිදු සත්වයකු ඝාතනය කළ නොහැකි ය.
සක්විති රජකු කෙරෙන් දිස්වන තවත් අපූරු ලක්ෂණයක් වන්නේ එතුමන් රත්න සතකින් යුක්ත වීම ය. (මේ පිළිබඳව දීඝනිකාගේ මහා සුදස්සන සූත්‍රයෙන් මෙන් ම මජ්ඣිම නිකායේ බාලපණ්ඩිත සූත්‍රයෙන් ද විස්තර වන බව පොතෙහි දැක්වෙන අතර) වැඩිමනත් විස්තර ඒ ඇසුරෙන් ලබාගත හැකි ය. චක්කවත්ති සිහනාද සූත්‍රයේ එන ‘න පෙත්තිකං දායජ්ජං’ යන්නෙහි සිංහල අරුත ද මෙහිදී ගෙන හැර දැක්විය යුතු වන්නේ එහි විශේෂ වැදගත්කමක් පවතින හෙයිනි. චක්‍ර රත්නය පිය පාර්ශ්වයේ දායාදයක් නොවේ.
බුදුන් වහන්සේ ආධ්‍යාත්මික ජයග්‍රහණයේ පරිසමාප්තිය සලකුණු කරන අතරේ ලෞකික ජයග්‍රහණයේ පරිසමාප්තිය ලෙස මෙහිදී නම් කෙරෙන්නේ සක්විති රජතුමා ය. රටක පාලකයා හැඳින්වීම සඳහා සූත්‍රවල යෙදෙන එක් පදයක් වන්නේ ‘රාජා’ යන්න බව ද මෙහිදී පෙන්වා දී තිබේ.
ධර්මයෙන් අන් අය සතුටු කරන්නා මෙන් ම දණ්ඩනය පනවන්නේ යම් කෙනෙක් ද ඔහු රාජා (රජු) ම වන බව ය, ඉන් පළවන්නේ. පාලකයාගේ ප්‍රභූත්වය පිළිගන්නා අතරේ අතිශයින් ලෞකික වන මෙම නිර්වචන මධ්‍යයේ පාලන කාර්යය පැවරිය යුතු තැනැත්තාට තිබිය යුතු සුදුසුකම් පහක් ද ප්‍රකාශයට පත් වී තිබේ.
- උභතො සූජාතො – පරම්පරා හතක්ම මවුපිය දෙපාර්ශවයෙන්ම සුජාත උත්පත්තියක් තිබීම.
- අඩ්ඩො මහද්ධනො – මහත් වූ ධනයක් ඇති බව.
- බලවා බලකායො – බලවත් හමුදාවක් තිබිය යුතු ය.
- පරිණායකො පණ්ඩිතො – විචක්ෂණ, නැණැති අනුශාසකයෙක් සිටිය යුතු ය.
- යසො – කීර්ති ඝෝෂාවක් පැවතීම (බෞද්ධ අධ්‍යයන විමර්ශන, 215 පිටුව)
නිර්ප්‍රභූ, කුලහීන කිසිවකුට රාජ්‍යත්වය ලැබිය නොහැකි වීම යැයි කීම එක්තරා ආකාරයක ප්‍රතිගාමී භාවයක් ද වැනි සැකසංකාවක් ඇතැම්විට ජනිත වනු ඇත්තේ වර්තමාන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය, සන්ධාන දේශපාලන ව්‍යුහය ජීවිත කාලය මු`ඵල්ලේ අත්දකිමින් සිටින අප වැන්නකුට ය. අනෙක් අතට මෑත භාගයේදී ලෙනාඩ් වුල්ෆ් නම් වූ ලේඛකයා හා පරිපාලකයා කළ ප්‍රකාශයක් කෙරෙහි ද මෙහිදී අවධානය යොමු කිරීම වැදගත් ය.
වුල්ෆ් කියන්නේ දුගී දුප්පත් පවුල්වලින් පාලනයට එක්වන තරුණයින් ප්‍රභූත්වය ආරෝපණය කරගැනීම සඳහා (මහජන දේපළ) සොරකම කෙරෙහි පෙළඹීම ස්වාභාවික යැයි කියා ය. කෙසේ වුව ද මේ රටේ අවුරුදු හැත්තෑපහක ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයේ තතු දැන සිටින්නකුට මේ ප්‍රශ්නයට යම් පිළිතුරක් සම්පාදනය කරගැනීමට ද බැරි නැත.
‘බලාශාව නෛසර්ගික මිනිස් ස්වභාවයකියි බුදුහු දැන සිටිති’ යි ලේඛකයා කියයි. එහි සීමාමායිම් නොපවතින්නේ ද එහෙයිනි. ‘බුදුදහම සහ සමූහාණ්ඩු (ගණතන්ත්‍ර) මිථ්‍යාව’ නම් වූ ලිපියෙන් මෙහිදී පෙන්වා දීමට උත්සාහ ගෙන ඇත්තේ බුදුරදුන් සමූහාණ්ඩු ක්‍රමයට වඩා රාජාණ්ඩු ක්‍රමය අනුදැන වදාළ බව ය. ඒ, සන්ධානගත රාජ්‍යයනට ඍජු තීන්දු තීරණ ක්‍රියාත්මක කිරීමේ නොහැකියාවක්, බාධකයක් පවතින නිසා ය.
අයහපත් තීරණ මෙන් ම යහපත් තීරණ ද දෝෂ දර්ශනයට ලක් කෙරෙන වාතාවරණයකදී (පාර්ලිමේන්තුවේ මහජන නියෝජිතයන්ගේ වැඩි මනාප ගණනය කිරීමේදී) සියල්ල ව්‍යාකූල වෙයි. බුදුරජාණන් වහන්සේ රාජාණ්ඩු ක්‍රමයට වඩා සමූහාණ්ඩ ක්‍රමයට මනාපයක් දැක්වූයේ නම් උන්වහන්සේගේ දේශනා කිහිපයකදීම සවිස්තරව ප්‍රකාශයට පමුණුවා ඇති චක්‍රවර්ති රාජ්‍ය සංකල්පය හඳුන්වාදීමෙන් වැළකෙනු ඇතැයි ද කතුවරයා පවසයි. කෙසේ වුව ද ඒ වෙනුවෙන් ඔහු අවධාරණය කරන ඉතිහාස කතාවයි මේ.
ක්‍රි.පූ. හයවන සියවසේදී රාජ්‍යත්ව අභිසංවර්ධනයේ නව ප්‍රවණතාවක් අත්දැකීමට ඉන්දියාවට සිදුවිය. ඉන්දියානු ඉතිහාසයේ ප්‍රථමවරට අතිවිශාල භූමි ප්‍රදේශ ද අතිමහත් ජනගහණ ද සහිත මහාරාජ්‍ය උත්තර භාරතයේ පහළ වූයේ මේ අවස්ථාවේදී ය. මේවා පැරණි යුගයේ පැවති කුඩා රාජ්‍යවලට වඩා බෙහෙවින්ම වෙනස් විය. පුහුණු කරන ලද හමුදා, විවිධ වර්ගයේ නිලධාරීන්, කුසලතා පූර්ණ ශ්‍රමය, ක්‍රමවත් භාණ්ඩාගාරයක් සහ සංවිධිත අර්ථ ක්‍රමයක් ඇතිව සිටි මෙම මහා රාජ්‍යවල පාලකයෝ සමෘද්ධිය පමණක් නොව මහාපරිමාණ ගැටුම් ද ක්‍රි.පූ. හයවන සියවසේ ඉන්දියාවට ප්‍රදානය කළහ.
මෙම පාලකයන් පැරණි කුඩා රාජ්‍යවල රජුන්ට හා ගණපතියන්ට වඩා අති බලසම්පන්න වූ හෙයින් ඔවුහු මහාරාජා යන අභිධානයෙන් හඳුන්වනු ලැබූහ. ඔවුන් ආර්ථික සමෘද්ධියේ හා දේශපාලන ස්ථාවරභාවයේ සංකේත වුවත් ඔවුන් ද තමන්ගේ රාජ්‍ය තවදුරටත් ව්‍යාප්ත කිරීමේ මෙහෙවරේ යෙදී සිටිය බව කිසිසේත් අමතක කළ නොහැකි ය. වචනයේ පරිසමාප්ත අර්ථයෙන් අධිරාජ්‍ය ගොඩනැගෙමින් පැවතියේ මෙම අවදියේ ය. (බෞද්ධ අධ්‍යයන විමර්ශන, 325-326 පිටු)
බුදුන් වහන්සේ ප්‍රත්‍යක්ෂ දත්ත හා අත්දැකීම් ද ගුරු කර ගත්තකු වීම හේතුවෙන් ඉතිහාසය සමූහාණ්ඩු පැවති ප්‍රාථමික යුගයට ආපසු යැවිය නොහැකි බව මනාව දැන සිටියේ යැයි ලේඛකයා කියයි. ඓතිහාසික ක්‍රම විකාශයෙහි ප්‍රතිඵලයක් හැටියට ඉදිරියට ආ රාජාණ්ඩු ක්‍රමය මගින් සමූහාණ්ඩු පසෙකට තල්ලු කර තිබීම ඊට හේතු විය කියා ද පවසයි. ඒ වන විට බොහෝ සමූහාණ්ඩු ගිලගෙන තිබුණේ මගධ රාජ්‍යය හෝ කෝසල රාජ්‍යය මගින් වන බව ද මතක් කර දෙයි. ‘රාජාණ්ඩු විසින් ගිලගනු ලැබීම’ යන්නෙන් මෙහිදී අර්ථ ගැන්වෙන්නේ සියල්ල බිල්ලට ගන්නා මිනිස් තෘෂ්ණාව ගැන නොවන්නේ ද? (බුදුන් දවස ඉන්දියාවේ රාජාණ්ඩු සහ සමූහාණ්ඩු වශයෙන් ආණ්ඩු ක්‍රම දෙකක් පැවති අතර කෝසල, මගධ දේශයන්හි පැවතුණේ රාජාණ්ඩු ය.)
බෞද්ධ චක්‍රවර්තී රාජ්‍ය සංකල්පය යැයි කියන්නේ ආඥා චක්‍රය සහ ධර්ම චක්‍රය අතර පවතින ප්‍රතිබද්ධතාව සම්පූර්ණයෙන් නිෂේධනය නොකරන්නකට බව ය, මෙහිදී වැඩිදුරටත් පැවසෙන්නේ. ශක්තියට ඉහළින් යුක්තිය තැබීම චක්‍රවර්ති රාජ්‍ය සංකල්පයේදී අවධාරණය කොට ඇතත් යුක්තිය ඉටු කිරීමේදී ශක්තිය අවශ්‍ය වන පරිමාණය පිළිබඳ අවදිභාවයක් බුදුරදුන් සතුව පැවති බව ද මෙහිදී පැවසෙයි. ඒ, ආණ්ඩු ක්‍රමය කුමක් වුණ ද නීතිය, සාධාරණය රැකගැනීම හා අදාළ උපාය මාර්ගයකින් තොරව රාජ්‍යයකට පැවැත්මක් තහවුරු කරගත නොහැකි හෙයිනි.
සදාචාරාත්මක ප්‍රස්තුත ගැන උපදෙස් ගැනීම සඳහා සියලු ආගමික නායකයන් විමසීම ද සක්විති රජුගේ ප්‍රතිපත්තියක් වන මුත් ව්‍යාජ ආගමික නායකයන්ට සක්විති රාජ්‍යයක ඉඩක් නොවන අයුරු ද මෙහිදී නිදර්ශනාත්මකව පෙන්වා දී තිබේ. මේ සියලු කරුණු සංගෘහිත වූ ‘බෞද්ධ ධර්ම රාජ්‍යය හා පරමාදර්ශී සමාජය’ නම් වූ පරිච්ඡේදයෙන් වැඩිදුරටත් හෙළිවන්නේ සදාචාර විෂයික කරුණු විෂයයෙහිදී හිතුවක්කාර, ස්වයං තීරණ ගැනීම ද රාජ්‍ය නායකයාගෙන් බලාපොරොත්තු නොවිය යුතු බව ය. ආගම හා දේශපාලනය ප්‍රස්තුතව ඉතා වැදගත් තවත් අදහසක් ප්‍රකාශයට පත්වන්නේ ද මෙහිදී ය. ‘සක්විති රාජ්‍යයට රාජ්‍යාගමක් නැත’ යනු එයයි. ඒ සමඟම මේ පරිච්ඡේදයෙන්ම මෙසේ ද ප්‍රකාශයට පත් වෙයි.
මේ ක්‍රමයෙන් සක්විති රජතුමා ආගමත් දේශපාලනයත් ඈත් කොට තබයි. එම නිසා ආගම සහ දේශපාලනය මිශ්‍ර වීමෙන් උද්ගත වන අර්බුදවලට සක්විති සමාජයක ඉඩ නැත. (බෞද්ධ අධ්‍යයන විමර්ශන, 399 පිටුව)
රාජ්‍ය ආගම (පූජා) බුද්ධාගම යැයි ප්‍රදර්ශනාත්මකව පෙන්වා දෙන අතරේ එකට එකතු වී ගන්නා තීන්දු තීරණ සීසිකඩ ව යන මේ විසු`ඵ සහගත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සන්දර්භය තුළ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යය චක්‍රවර්තී රාජ්‍යය හා සසඳා බලන්නට අපට සිතුණේ ගල්කන්දේ ධම්මානන්ද හිමිපාණන්ගේ ඒ ඇඟවුම්කාරකය ඔස්සේ ය. එහි ඇතිතතු හඳුනා ගැනීමට නම් මහාචාර්ය ඔලිවර් අබේනායකයන්ගේ විචක්ෂණ විමර්ශනයන් කියවාබැලිය යුතුම ය.
