තාක්ෂණ සමාගම් කිහිපයක් දෛනිකව බිලියනයක් දෙනාගේ මනස හසුරවන්නේ කෙසේ ද?

ට්‍රිස්ටන් හැරිස්, මේ මොහොතේ ලොව සිටින හැම අන්තර්ජාල පරිශීලකයෙකු විසින් ම සවන් දෙනු ලැබිය යුතු වැදගත් ම පුද්ගලයා යැයි පැවසීම අතිශයෝක්තියක් නො වේ. ඔහු අප මත තබන්නේ මේ මොහොතේ ලෝකයේ ඇති බරපතළ ම ගැටලුව වන අතර, එය අනෙක් සකලවිධ දේශපාලනාර්ථික සංස්කෘතික ආදි ගැටුම්වලට තුඩු දෙන, ලොව වඩාත් ම හිතාමතා අවතක්සේරු කරන ලද ගැටලුවයි. ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ ස්ටැන්ෆර්ඩ් විශ්ව විද්‍යාලයෙන් පරිගණක විද්‍යාව පිළිබඳ උපාධිය ලබා ගූගල් සමාගමේ නිර්මාණ සැලසුම් ආචාරධර්මවේදියෙකු ලෙස කටයුතු කර ඉන් ඉවත් වූ ට්‍රිස්ටන් හැරිස්, පසුව මානුෂීය තාක්ෂණ මධ්‍යස්ථානය (Center for Humane Technology) පිහිටුවීම සඳහා පුරෝගාමී විය.

කැලිෆෝනියාවේ සිලිකන් වැලිහි පිහිටි ලොව බලවත් ම තාක්ෂණ සමාගම්වල සේවය කර ඉන් ඉවත් වූ කිහිප දෙනෙකුගේ විවාදාත්මක අදහස් රැගත්, මහත් ආන්දෝලනයකට තුඩු දුන් The Social Dilemma නමැති ලොව කැලඹූ වාර්තා චිත්‍රපටය නිර්මාණය වූයේ ට්‍රිස්ටන් හැරිස්ගේ මූලිකත්වයෙනි. අන්තර්ජාලය මේසයක් මත සිට සාක්කුවට පැමිණීමේ ක්‍රියාවලිය ඔස්සේ අපට අහිමි වූ ‘කාලය’ සහ අපෙන් ගිලිහුණු ‘අවධානය’ පිළිබඳවත්, කාලය ගත කිරීමේ සිට කාලය ‘හොඳින්’ ගත කිරීම (Time spent – Time ‘well’ spent) වෙත පරිවර්තනය වීමේ අවශ්‍යතාව පිළිබඳවත් ට්‍රිස්ටන් හැරිස්ගේ දැක්ම ලෝකවාසී සයිබර්ලෝලීන්ගේ ඇස් අරවන සුලු සාකච්ඡාවකි.

මේ, ට්‍රිස්ටන් හැරිස් විසින් මීට වසර හයකට පමණ පෙර පවත්වන ලද TED දේශනයක් සහ ඉන් අනතුරුව ඔහුගෙන් විමසන ලද ප්‍රශ්නවලට ඔහු ලබා දුන් පිළිතුරු සහිත වැඩසටහනේ සිංහල පරිවර්තනයයි.

පරිවර්තනය: චතුපමා අබේවික්‍රම

‘හිතන්න. ඔබ කාමරයකට, එනම් පාලන මැදිරියකට ඇතුළු වෙනවා. මිනිසුන් පිරිසක් මේසයක් මත තියන කුඩා බොත්තම් ගොඩක් වෙත නැමී ඉන්නවා. මේ කාමරය, මිනිසුන් බිලියනයකගේ සිතිවිලි සහ හැඟීම් හැඩ ගස්වන පාලන මැදිරියයි. මෙය විද්‍යා ප්‍රබන්ධයක් යැයි ඔබට හැඟෙනු ඇති. ඒත් මෙය අද මේ මොහොතේ සිද්ධ වන දෙයක්. මා දන්නේ, මා එවන් එක් පාලන මැදිරියක් තුළ හිඳ ඇති නිසා. මා ගූගල්හි නිර්මාණ සැලසුම් ආචාරධර්මවේදියෙකු (Design Ethicist) ලෙස කටයුතු කළා. එහි දී මා ඉගෙනගත්තා ආචාරධාර්මික ලෙස මිනිස් සිතිවිලි කලඹන්නේ කෙසේ ද කියලා.

තාක්ෂණ සමාගම් කිහිපයක සිටින මිනිසුන් කිහිප දෙනෙකු සහ ඔවුන්ගේ තෝරා ගැනීම් විසින්, මිනිසුන් බිලියනයක් අද දවසේ සිතන්නේ කුමක් ද යන්න තීරණය කරන්නේ කෙසේ ද යන්න, අප කතා නො කරන කාරණයක්. මොකද ඔබ ඔබේ ජංගම දුරකතනය එළියට ගත්තම, එය වැඩ කරන ආකාරය සහ ඔබ දැකිය යුතු දේ සැලසුම් කරලා තියෙන්නේ ඔවුන් නම්, එය අපේ මනසෙන් කුඩා කාල පරාස වෙන් කරගන්නවා. ඔබ නෝටිෆිකේෂන් එකක් දුටු විට, ඔබට ඊට කලින් පහළ වන්නට නො තිබුණු සිතිවිලි පහළ වන අයුරින් ඔවුන් ඔබව ලෑස්ති කරනවා. ඔබ ඒ නෝටිෆිකේෂන් එක ස්පර්ශ කළහොත්, ඔබට ඊට කලින් අවශ්‍ය වී නො තිබුණු වසඟයකට හසු වී පොඩි වෙලාවක් ගත කරන අයුරින් එය සැලසුම් වී තිබෙනවා.

තාක්ෂණය ගැන කතා කරන විට අප නැඹුරු වෙන්නේ, තාක්ෂණය යනු නිල් අහසක් වැනි පුළුල් අවස්ථාවක් යනුවෙන් හැඳින්වීමට. එය ඕනෑ ම දිශාවකට යා හැකියි. මට මොහොතකට බැරෑරුම් වී ඔබට කීමට අවශ්‍යයි, එය ඉතා නිශ්චිත දිශාවකට යමින් තිබෙන්නේ ඇයි ද යන වග. මොකද එය විකාසනය වන්නේ අහම්බෙන් නෙවෙයි. අප නිර්මාණය කරන සකලවිධ තාක්ෂණය ඒ දිශාවට ගමන් කරන සැඟවුණු අරමුණක් තිබෙනවා. ඒ අරමුණ තමයි අපේ අවධානය වෙනුවෙන් වන තරගය.

මොකද, හැම ප්‍රවෘත්ති අඩවියක් ම, ටෙඩ් වේදිකාව, මැතිවරණ, දේශපාලකයන්, වීඩියෝ ක්‍රීඩා, භාවනා ඇප්ස් පවා එක් දෙයක් වෙනුවෙන් තරග කරන්න ඕනෑ. ඒ අපේ අවධානය වෙනුවෙන්. ඒත් අවධානය සීමා සහිතයි. මිනිස් අවධානය දිනා ගැනීමට හොඳ ම ක්‍රමය තමයි, කෙනෙකුගේ මනස ක්‍රියා කරන ආකාරය දැන ගැනීම. ‘අනුනයන තාක්ෂණ විද්‍යාගාරය’ (Persuasive Technology Lab) නමැති විශ්ව විද්‍යාල විද්‍යාගාරයේ දී මා ඉගෙන ගත්තා මිනිස් අවධානය ලබා ගැනීමට අවශ්‍ය පොළඹවා ගැනීමේ ශිල්පක්‍රම රාශියක්.

සරල උදාහරණයක් යූටියුබ්. ඔබ යූටියුබ් මත ගෙවන කාලය තවත් වැඩි කර ගැනීමට ඔවුන්ට අවශ්‍යයි. ඒ නිසා ඔවුන් මොකද කරන්නෙ? ඔවුන් ඊළඟ වීඩියෝව නිරායාසයෙන් ප්ලේ කරනවා. අපි හිතමු එය සාර්ථක වුණා. ඔවුන් කෙනෙකුගේ කාලයෙන් තව පොඩි කොටසක් ලබා ගත්තා. දැන් හිතන්න ඔබ තමයි නෙට්ෆ්ලික්ස් කියලා. ඔබ එය දිහා බලලා කියනවා ‘ආ මේ වැඩේ මගේ වෙළෙඳපොළ කොටස අඩු කරනවා, ඒ නිසා මං ඊළඟ එපිසෝඩය ඔටෝප්ලේ කරනවා’ කියලා.

ඊළඟට ඔබ ෆෙස්බුක් නම්, ඔබ කියනවා ‘මේ වැඩෙන් මගේ වෙළෙඳපොළ කොටස සම්පූර්ණයෙන් අඩු වෙනවා, ඒ නිසා කෙනෙක් ප්ලේ බොත්තම ඔබනකන් නො ඉඳ, ෆීඩ් එකේ තියන සියලු ම වීඩියෝ ඔටෝප්ලේ කරන්න දැන් මට ඕනෑ’ කියලා. ඒ නිසා අන්තර්ජාලය විකාසනය වෙන්නේ අහම්බෙන් නෙවෙයි. එය අපව වසඟ කරගන්නවා වගේ අපට දැනෙන හේතුව තමයි, අවධානය වෙනුවෙන් ඇති තරගය. අප දන්නවා මෙය යන්නේ කොහෙට ද කියලා. තාක්ෂණය මධ්‍යස්ථ නැහැ. එය මොළ දණ්ඩ වෙත යන, කාට ද එහි පහළට ම ගිහින් ඔබව දිනා ගත හැකි කියා බලන තරගය බවට පත් වෙනවා.

මා ඔබට ස්නැප්චැට් ඇසුරින් උදාහරණයක් දෙන්නම්. ඔබ දැන සිටියේ නැත්නම්, එක්සත් ජනපදයේ නවයෞවනයන්ගේ සන්නිවේදන ක්‍රම අතරින් අංක එක තමයි ස්නැප්චැට්. ඔබ මා වගේ නම්, ඔබ සන්නිවේදනය සඳහා ටෙක්ස්ට් මැසේජස් පාවිච්චි කරනවා නම්, නවයෞවනයන්ට එය තමයි ස්නැප්චැට්. ඔවුන්ගෙන් මිලියන සියයක් විතර එය පාවිච්චි කරනවා.

ස්නැප්චැට් විසින් ස්නැප්ස්ට්‍රික්ස් නම් විශේෂාංගයක් නිපදවනු ලැබුවා. එයින් කරන්නේ කිසියම් දෙදෙනෙකු විසින් එක දිගට සන්නිවේදනය කර ගන්නා ලද දින ගණන පෙන්වීම. වෙනත් වචනවලින් කියනවා නම් ඔවුන් සිදු කළේ, කිසියම් දෙදෙනෙකුට තමන්ට අහිමි ව යනවාට අකැමැති දෙයක් ලබා දීම. මොකද ඔබ නවයෞවනයෙක් නම්, ඔබ දින එකසිය පනහක් එක දිගට කෙනෙකුට කතා කරලා තියනවා නම්, ඔබට එය අහිමි කර ගැනීමට අවශ්‍ය නැහැ. මේ දරුවන්ගේ මනසේ පෙළ ගැහෙන ඒ කුඩා කාල පරාසයන් ගැන හිතන්න. මෙය සිද්ධාන්තයක් විතරක් නො වෙයි, අපිට දැක ගන්නට හැකි වුණා දරුවන් නිවාඩුවක් ගත කරන්න යන විට, ඔවුන්ට එය කරන්න බැරි වෙයි කියා ඔවුන්ගේ පාස්වර්ඩ් එක තවත් යහළුවන් පස් දෙනෙකුට දෙනවා ස්නැප්ස්ටී්‍රක් එක පවත්වගෙන යන්න.

මේ එක් කෙනෙකුට ස්නැප්ස්ට්‍රික්ස් තිහක් විතර තිබෙනවා. ඒ නිසා ඔවුන්ට නිකම් පින්තූරවල හෝ බිත්තිවල හෝ සිවිලිම්වල පින්තූර ගන්න වෙනවා ඔවුන්ගේ දවස පවත්වගෙන යන්න. ඔවුන් මේ පවත්වන්නේ ඇත්ත සංවාද වත් නෙවෙයි. අපි මේ ගැන හිතන්න පුරුදු වෙලා ඉන්නවා, ‘ආ ඒ කාලේ අපි දුරකතනයෙන් ඕපදූප කතා කරලා කළ දේ ම තමයි ඒ අය ඔය ස්නැප්චැට්වලින් කරන්නේ, ඒකෙ ප්‍රශ්නයක් නැතුව ඇති’ කියලා. ඔබට මඟ හැරුණු කාරණය තමයි, 1970 දි ඔබ දුරකතනයෙන් ඕපදූප කතා කරද්දි, ඔබේ මනෝවිද්‍යාව වැඩ කරන විදිහ නිශ්චිත ව ම දන්නා, ඔබ දෙදෙනාව උභතෝකෝටිකයට හසු කර ගන්නා ඉංජිනේරුවන් සිය දෙනෙක් තිරයෙන් එහා පැත්තෙ හිටියෙ නැහැ කියන එක.

දැන් මෙය ඔබව තරමක් කෝප ගන්වනවා නම්, ඒ සිතිවිල්ල කළේ ඔබව කැලඹවීමක් බව වටහා ගන්න. කෝප ගැන්වීමත් ඔබේ අවධානය ලබා ගැනීමේ හොඳ ක්‍රමයක්. අප හිතාමතා කෝපය තෝරා ගන්නේ නැහැ එය අප තුළ පහළ වෙනවා මිසක්. ඔබ ෆෙස්බුක් නිව්ස්ෆීඩ් එක නම්, ඔබට අවශ්‍ය වුණත් නැතත් එය ඔබේ කෝපයෙන් වාසියක් සලසා ගන්නවා. මොකද කෝපය ඔබේ මානසික කාලයෙන් සහ අවකාශයෙන් ප්‍රතික්‍රියාවක් සැලසුම් කරනවා විතරක් නෙවෙයි, ඔබට ඒ කෝපය අනෙක් අය සමග බෙදා ගන්නත් අවශ්‍යතාවක් පහළ කරවනවා.

ඒ නිසා අපි ෂෙයා බොත්තම ඔබලා තව කෙනෙකුට දැනුම් දෙනවා ‘විශ්වාස කරන්න පුළුවන් ද, මේ පුද්ගලයා මෙහෙම කියලා’ කියලා. ඉතින් අවධානය ලබා ගැනීම සඳහා කෝපය ඉතා හොඳින් වැඩ කරනවා. කොච්චර ද කියනවා නම්, ෆෙස්බුක් එකට පුළුවන් වුණා නම් ඔබට කෝප සහගත නිව්ස්ෆීඩ් එකක් සහ සන්සුන් නිව්ස්ෆීඩ් එකක් පෙන්වීම අතර තෝරා ගැනීමක් කරන්න, ඔවුන් කරන්නේ කෝප සහගත ෆීඩ් එක පෙන්නන එක. කවුරුන් හෝ එය සවිඥානික ව තෝරා ගත් නිසා නෙවෙයි, එය ඔබේ අවධානය දිනා ගැනීම සඳහා වඩා හොඳින් ක්‍රියාත්මක වන නිසා.

මේ නිව්ස්ෆීඩ් පාලන මැදිරිය අපට වග කියන්නේ නැහැ. එය වග කියන්නේ අවධානය වැඩි කර ගැනීමේ ක්‍රියාවලියට පමණයි. ඒ වගේ ම වෙළෙඳ දැන්වීම් නමැති ව්‍යාපාර ආකෘතිය හේතුවෙන්, වැඩි ම මුදලක් ගෙවලා ඒ පාලන මැදිරියට ඇතුළු විය හැකි සහ ‘අන්න අර පිරිසගේ මනසට මෙන්න මේ සිතිවිලි ඇතුළු කළ යුතුයි’ කියා කියන ඕනෑ ම කෙනෙකුටත් එය වග කියනවා.

ඉතින් මේ අයුරින් වඩා අවනතකාමී මිනිසුන්ව නිවැරදි ව ම සෘජු ව ම ඉලක්ක කළ හැකියි. මෙය ලාභ උපදවන ක්‍රමයක් නිසා ඉදිරියේ දී තවත් නරක අතට හැරෙනවා පමණයි. මම අද මෙතනට ඇවිත් ඉන්නේ මේ සඳහා ගෙවිය යුතු වන්දිය පැහැදිලි ව පෙනෙන නිසා. මීට වඩා හදිසි ප්‍රශ්නයක් මා දන්නේ නැහැ. මොකද අනෙක් හැම ප්‍රශ්නයක් යට ම තියෙන්නේ මේ ප්‍රශ්නය. මෙය අපේ අවධානය අපට අවශ්‍ය ලෙස වැය කිරීමට ඇති අයිතිය සහ, අපට අවශ්‍ය ජීවිතය ගත කිරීමට ඇති අයිතිය අපෙන් ඉවතට ගන්නවා පමණක් නෙවෙයි, මෙය අප සංවාද පවත්වන ආකාරය වෙනස් කරනවා, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය වෙනස් කරනවා, ඒ වගේ ම අපට එකිනෙකා සමග පවත්වන්නට අවශ්‍ය සංවාද සහ සබඳතා පවත්වන්නට ඇති හැකියාව වෙනස් කරනවා. මෙය හැම කෙනෙකුට ම බලපානවා. මොකද මිනිස්සු බිලියනයකගෙන් හැම කෙනෙකුගේ ම සාක්කුව තුළ මෙයින් එකක් තියනවා.

අප මෙය නිවැරදි කරන්නේ කොහොම ද?

අප තාක්ෂණයට සහ අපේ සමාජයට විප්ලවීය වෙනස්කම් තුනක් කිරීමට අවශ්‍යයි.

පළමුවැන්න තමයි අප පිළිගන්න අවශ්‍යයි අප පොළඹවාගත හැකි පිරිසක් යන වග. ඔබ විසින් තෝරා නො ගන්නා ලද කුඩා සිතිවිලි හෝ කාල පරාසයන් ඔබේ මනස තුළ වෙනෙකෙකුට සැලසුම් කිරීමට හැකි බව තේරුම් ගන්න පටන් ගත් විට, ඒ වටහා ගැනීම පාවිච්චි කරලා එය සිද්ධ වන විධියෙන් ගැලවෙන්නට අපට අවශ්‍ය නැද්ද? මා හිතනවා අප අප දෙස ම මූලධාර්මික ව නව මානයකින් දැකිය යුතු බව. මේ වටහා ගැනීම හරියට මානව ඉතිහාසයේ නව යුගයක් වගේ. අවබෝධයකට පත් වීමක් වගේ. ස්වයං අවබෝධයකට පත් වීමක් වගේ. ඒ කියන්නේ අප පොළඹවා ගත හැකි බව පිළිගැනීම. එවිට අපට ආරක්ෂා කර ගැනීමට අවශ්‍ය යමක් තිබෙනු ඇති.

දෙවැන්න අපට නව ආකෘති සහ වගකීම් පද්ධති අවශ්‍යයි. එවිට ලෝකය තව තවත් පොළඹවා ගැනීම අතින් ඉදිරියට යන විට, මොකද එය යන්නේ ඉදිරියට පමණක් නිසා, අර පාලන මැදිරිවල ඉන්නා මිනිසුන් වගකීම් සහගත සහ අපට අවශ්‍ය දෙය සඳහා විනිවිද පෙනෙන සුලු වනු ඇති. පොළඹවා ගැනීම ආචාරධාර්මික වන එක ම අවස්ථාව වන්නේ පොළඹවා ගනු ලබන්නාගේ අරමුණු සහ පෙළඹෙන්නාගේ අරමුණු සමපාත වූ විටයි. මේ සඳහා වෙළෙඳ දැන්වීම් නමැති ව්‍යාපාර ආකෘතිය වැනි විශාල දේවල් ප්‍රශ්න කිරීම අවශ්‍ය වෙනවා.

අවසානයට, අපට නිර්මාණ සැලසුම් පුනරුදයක් අවශ්‍යයි. මොකද මනුෂ්‍ය ස්වභාවය පිළිබඳ මේ දැක්ම ඔබට තිබෙනකොට, ඔබට මිනිසුන් බිලියනයකගේ කාලය කලඹන්න පුළුවන්. නිකමට හිතන්න, තමන් කරන්න ඕන දේ ගැන, තමන් හිතන්න ඕන දේ ගැන, තමන්ට දැනෙන්න ඕන හැඟීම් ගැන, තමන්ට තොරතුරු දැනගන්න ඕන විධිය ගැන කිසියම් අදහසක් තියන මිනිස්සු ඉන්නවා. ඒත් අපි හැමෝව ම ඇදගෙන යනවා වෙනත් දිශාවලට. මෙහෙම එක එක දිශාවලට ඇදගෙන යනු ලබන මිනිස්සු බිලියනයක් ඉන්නවා. ඊළඟට හිතන්න, සම්පූර්ණ නිර්මාණ සැලසුම් පුනරුදයක් ඇවිත් කාලය ‘හොඳින්’ ගත කළ හැකි බලවත් ම කාල රාමුව සහිත ක්‍රමය සකස් කරනවා. මෙයට ක්‍රම දෙකක් ඇතුළත්. එකක් අපට අත්දැකීමට අවශ්‍ය නැති කාල රාමුවලට සහ අපට අවශ්‍ය නැති සිතිවිලිවලට එරෙහි ව ආරක්ෂා වීමේ ක්‍රමය. ඒ කියන්නේ ඔබේ ෆෝන් එකෙන් ඩිං සද්දෙ ආවම, එයින් අපිව වෙනතකට යොමු නො කර ඉඳීමේ ක්‍රමය. දෙවැන්න අපට අවශ්‍ය කාල රාමුව තුළ ජීවත් වීමට අපව බලාත්මක කිරීම.

මං ඔබට ප්‍රත්‍යක්ෂ නිදසුනක් දෙන්නම්. අපි හිතමු, ඔබ ඔබේ මිතුරා සමග අද රෑ කෑම ගන්න හිටියා, ඒත් ඔහු ඒක කැන්සල් කළා. දැන් ඔබට තරමක තනියක් දැනෙනවා. ඔබ මොකද ඒ මොහොතේ කරන්නේ? ඔබ ෆෙස්බුක් විවෘත කරනවා. ඒ මොහොතේ අර පාලන මැදිරියේ ඉන්න නිර්මාණ සැලසුම්කරුවන්ට සැලසුම් කරන්න ඕනෑ එක ම දෙයයි, ඒ ඔබ තිරය මත ගත කරන කාලය වැඩි කිරීම. ඒ වෙනුවට, හිතන්න, ඒ සැලසුම් ශිල්පීන් සරල ම ක්‍රමය විධියට ඔවුන්ගේ දත්ත සියල්ල එකතු කරලා වෙනත් කාල රාමුවක් නිර්මාණය කළා නම්, ඔබේ ආදරණීයයන් සමග එළියට යන්න ක්‍රමයක් හොයාගන්න ඔබට උදව් වෙන විධියේ එකක්? නිකමට හිතන්න, සමාජයේ තියන හුදෙකලාව අඩු කරන්න ෆෙස්බුක් එකෙන් එවැනි කාල රාමුවක් මිනිසුන්ට ලබා දුන්නා නම්? නැත්නම් හිතන්න වෙනත් සංවාදයක්, අපි හිතමු ඔබට අවශ්‍යයි සෑහෙන විවාදාත්මක දෙයක් ෆෙස්බුක් එකේ පළ කරන්න. එවැන්නක් කිරීමට හැකි වීම, විවාදාත්මක මාතෘකා ගැන කතා කළ හැකි වීම ඉතා ම වැදගත්.

දැන් මේ වෙලාවේ එතන තිබෙන ලොකු කමෙන්ට් බොක්ස් එක ඔබෙන් අහනවා ඔබට ටයිප් කරන්න අවශ්‍ය කී එක මොකද්ද කියලා පවා. වෙනත් වචනවලින් කිව්වොත් එය සැලසුම් කරනවා ඔබ තිරය මත කරගෙන යන්නට හදන පොඩි දේවල් කිහිපයක කාල රාමුවක්. දැන් හිතන්න, ඒ වෙනුවට එතැන තවත් බොත්තමක් තිබුණා නම්, ‘ඔබට අනුව මේ මාතෘකාව කතා කරමින් කාලය හොඳින් ගත කළ හැකි හොඳ ම ක්‍රමය කුමක් ද?’ කියලා. ඊළඟට තිබුණා නම් ‘රෑ කෑමක් සංවිධානය කිරීම’ කියන ඔප්ෂන් එක, ඔබ ක්ලික් කරනවා ඒ මත. ඉන්පසු හරියට ම එතැන යටින් අහනවා ‘කවුද කැමති මේ රෑ කෑමට සහභාගි වෙන්න?’ කියලා. මේ ක්‍රමයෙන් ඔබට විවාදාත්මක දෙයක් ගැන සංවාද කරන්නත් හැකියි, ඒ වගේ ම එය සිදු වෙන්නෙ ඔබේ කාල රාමුවේ බලවත් ම තැන දි. එනම් මිතුරන් කිහිප දෙනෙක් සමග එදා රෑ ඔබේ නිවසේ දි.

ඉතින්, අප අපව කලඹන ටයිම්ලයින් සියල්ල හොයාගෙන දුවනවා තව තවත් තව තවත් ‘තිර කාලය’ (Screentime) වෙත පෙළඹෙමින්. හිතන්න, ඒ වෙනුවට අපට ජීවිතයේ අවශ්‍ය කුමක් ද යන්නෙන් අප එය රිප්ලේස් කළොත්?

මෙය මෙයාකාර විය යුතු නැහැ. අපේ අවධානයට බාධා කරනවා වෙනුවට, හිතන්න මේ දත්ත සියල්ල ම පාවිච්චි කරලා, මේ බලය සම්පූර්ණයෙන් පාවිච්චි කරලා, මිනිස් ස්වභාවය පිළිබඳ මේ නව දැක්ම පාවිච්චි කරලා, අවධානය පවත්වා ගැනීම සඳහා සුපිරිමානව හැකියාවක්, අපට අවශ්‍ය දේ සඳහා අවධානය දීමට සුපිරිමානව හැකියාවක්, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සඳහා අවශ්‍ය සංවාද පැවැත්වීමට සුපිරිමානව හැකියාවක් අපට ලබා දීමට පුළුවන් වුණා නම්?

අවධානය තනි තනි ව පාවිච්චි කරන්න පමණක් නෙවෙයි, ලොව ඇති සංකීර්ණ ම අභියෝගවලට මුහුණ දීමට අවධානය සාමූහික ව සම්බන්ධීකරණය කිරීමටත් අවශ්‍ය කරනවා. දේශගුණික විපර්යාස සඳහා ක්‍රියාමාර්ග ගැනීමේ දී විශාල පිරිසක් සාමූහික ව සිය අවධානය බලවත් ම ආකාරයෙන් සම්බන්ධීකරණය කරන්න අවශ්‍ය වෙනවා. හිතන්න එය කිරීම සඳහා සුපිරිමානව හැකියාවක් නිර්මාණය කළ හැකි නම්?

ඇතැම් වෙලාවට ලොව වඩාත් ම හදිසි සහ වැදගත් ම ගැටලු, අනාගතයේ දී නිර්මාණය විය හැකි කල්පිත අනාගත දේවල් නෙවෙයි. ඇතැම් වෙලාවට ලොව වඩාත් ම හදිසි ගැටලු වෙන්නේ දැනටමත් අපේ නාසය යට තිබෙන, දැනටමත් මිනිසුන් බිලියනයකගේ සිතිවිලි හසුරවන දේවල්. අලුත් දේවල් සිදු විය හැකි නමුත් ඒවාත් අවධාන තරගයට ම යටත් වන සුලු දේවල් නිසා, නවීන ‘ඔග්මන්ටඩ් රියැලිටි’ සහ ‘වර්චුවල් රියැලිටි’ පිළිබඳ උද්දාමයට පත් වෙනවා වෙනුවට, දැනටමත් බිලියනයක් දෙනාගේ සාක්කුවේ තියන මේ අවධාන තරගය අපට නිවැරදි කළ හැකියි. නවීන අරුමෝසම් අධ්‍යාපන ඇප්ස් පිළිබඳ උද්දාමයට පත් වෙනවා වෙනුවට, හිස් පණිවිඩ එහෙට මෙහෙට යවාගන්නට දරුවන්ගේ මනස හසුරවන මේ ක්‍රමය අපට නිවැරදි කළ හැකියි. එක් අරමුණක් වෙනුවෙන් වැඩි දියුණු වන කල්පිත අනාගත වේගවත් කෘත්‍රිම බුද්ධිය පිළිබඳ විස්සෝප වෙනවා වෙනුවට, අපට දැනටමත් පවතින වේගවත් කෘත්‍රිම බුද්ධිය පිළිබඳ ප්‍රශ්නය, එනම් මේ වැඩි දියුණු වන නිව්ස්ෆීඩ් ගැටලුව විසඳිය හැකියි. අලුත් ග්‍රහලෝක යටත් කර ගැනීමට දුවනවා වෙනුවට, අප දැනටමත් ඉන්නා ග්‍රහලෝකය සකස් කරගැනීමට අපට හැකියි.

මේ ප්‍රශ්නය විසඳීම, අනෙක් හැම ප්‍රශ්නයක් ම විසඳීමේ තීරණාත්මක යටිතලයයි. අපේ අවධානය අපට අවශ්‍ය දේ සඳහා යෙදවීමට ඇති හැකියාව අවශ්‍ය නො වන වෙන කිසිවක් ඔබේ ජීවිතයේ හෝ අපේ සාමූහික ප්‍රශ්න අතර නැහැ. අපේ ජීවිතවල අවසානයේ දී අපට ඇති සියල්ල වන්නේ අපේ අවධානය සහ කාලයයි.

අපට කාලය ‘හොඳින්’ ගත කළ හැකි ක්‍රමය කුමක් ද?

ස්තුතියි.

ක්‍රිස් ඇන්ඩර්සන්: ට්‍රිස්ටන්ට, ස්තුතියි. විනාඩියක් ඔහොම ඉන්න. සියල්ලට කලින් ඔබට ස්තුතියි. අපි ඔබට මේ දේශනය කරන්න කිව්වේ ඉතා කෙටි දැනුම්දීමකින්. මෙයට සූදානම් වීම නිසා ගෙවුණු සතිය ඔබට පීඩාකාරී සතියක් වුණා. ඒ නිසා ස්තුතියි.

මෙය අහන ඇතැමෙක් කියන්න පුළුවන් ඔබ ඔය පැමිණිලි කරන්නේ ඇබ්බැහිය ගැන සහ මේ අය මේ කරන ක්‍රියා ගැන කියලා. ඔවුන්ට මෙය ඇත්තට ම සිත් ගන්නා සුලු දෙයක්. මේ සියලු නිර්මාණ සැලසුම් තීරණ විසින් ගොඩනඟලා තියන අන්තර්ගතයන් පරිශීලකයන්ට හරි ම සිත් ගන්නා සුලුයි. ලෝකය කවදාටත් වඩා ඒ නිසා සිත් ගන්නා සුලුයි. මොකද්ද මේකේ තියන වැරැද්ද?

ට්‍රිස්ටන් හැරිස්: ඔව් මං හිතන්නෙ ඒක හරි ම සිත් ඇද ගන්නා කාරණයක්. මෙය දෙස බැලීමට එක ක්‍රමයක් තමයි, නිදසුනක් ලෙස ඔබ යූටියුබ් නම්, ඔබට පෙන්නන්නට අවශ්‍යයි වඩාත් ම සිත් ඇද ගන්නා ඊළඟ වීඩියෝව. ඔබට අවශ්‍යයි වඩාත් ම සිත් ඇද ගන්නා ඊළඟ වීඩියෝව යෝජනා කිරීමේ හැකියාව තව තවත් වැඩි දියුණු කරගන්න. හැමෝ ම බලන්න කැමති හැමෝට ම පරිපූර්ණ ව ගැළපෙන ඊළඟ වීඩියෝව යෝජනා කරන්න පුළුවන් නම්, ඒකෙ තේරුම පරිශීලකයාව තිරය මත රඳවා ගැනීමේ හැකියාව වැඩි දියුණු වෙමින් ඇති බව. එවිට ඒ සමීකරණයේ නැති දෙය තමයි, අපේ සීමාවන් මොනවද කියන එක. උදාහරණයක් ලෙස යූටියුබ් එක දැනගන්න අවශ්‍යයි ‘නිදාගැනීම’ ගැන. මෑතකදි නෙට්ෆ්ලික්ස් හි ප්‍රධාන විධායක අධ්‍යක්ෂවරයා කිව්වා අපේ විශාලතම තරගකරුවන් වන්නේ ෆෙස්බුක්, යූටියුබ් සහ නින්ද කියලා.

අපි තේරුම් ගන්න අවශ්‍යයි මිනිස් නිර්මිතය සීමාසහිත බව. අප සැලකිල්ලට ගත යුතු සහ ගෞරව කළ යුතු යම් යම් සීමාවන් සහ මානයන් අපේ ජීවිතයේ තියන බව. තාක්ෂණයට පුළුවන් එයට උදව් කරන්න.

ක්‍රිස්: ඔබ කියන්නේ අපේ මිනිස් ස්වභාවයේ අපරිණත ආකෘතියත් මේ ප්‍රශ්නයේ කොටසක් කියලා. මෙය විශාල වශයෙන් සාධාරණීකරණය කෙරෙනවා මිනිසාගේ මනාපයන් අතින් සලකලා. මේ ඇල්ගොරිදම් මඟින් විශාල කාර්යයක් සිදු කෙරෙනවා මිනිසාගේ මනාපයන් තෝරා ගැනීම අතින්. ඒත් මොනවද ඒ මනාපයන්? අප හිතාමතා වඩාත් සැලකිල්ලක් දක්වන දේවල්වලට ඇති මනාපය එක් අතකින් තිබෙනවා. අනෙක් අතින් නෛසර්ගික ව අප අතින් ක්ලික් වෙන දේවල්වලට ඇති මනාපය තිබෙනවා. අන්න ඒ මිනිස් ස්වභාවයේ සියුම් වෙනසක් සහිත දැක්ම අපට හැම නිර්මාණ සැලසුමක ම රෝපණය කළ හැකි නම්, එය ඉදිරියට තබන පියවරක් වේවි ද?

ට්‍රිස්ටන් : ඔව් සම්පූර්ණයෙන් ම. ඔබට අනුව කාලය ‘හොඳින්’ ගත කිරීම යනු කුමක් ද යන්න ඔබේ ජීවිතයෙන් අහනවා වෙනුවට, මේ මොහොතේ සකලවිධ තාක්ෂණය අපේ කටුසු මොළයෙන් අහමින් ඉන්නේ, මීළඟ හදිසි මොහොතේ ආවේගශීලී ව ඔබේ කාලය සමග ඔබට කළ හැකි මීළඟ කුඩා ම දෙය කුමක් ද යන්න පමණයි. සමහර විට යම්කිසි දෙයකට ගැළපෙන ම කාල රාමුව පසුවට සිදු වන දෙයක් වෙන්න පුළුවන්. නිදසුනක්, ඔබට අනුව ටෙඩ් වේදිකාවේ ඔබේ අන්තිම දවසේ කාලය ‘හොඳින්’ ගත කිරීම යනු කුමක් ද?

ක්‍රිස්: ෆෙස්බුක් සහ ගූගල් සහ මේ හැමෝම අපෙන් මුලින් ම ඇහුවොත්, ‘ඔබ කැමති අප ඔබේ පරාවර්තක මොළය තෝරා ගන්නවාට ද, කටුසු මොළය තෝරා ගන්නවාට ද, ඔබ ම තෝරන්න’ කියලා?

ට්‍රිස්ටන් : ඔව්, එය එක ක්‍රමයක් වනු ඇති.

ක්‍රිස් : ඔව්. ඔබ කිව්වා පොළඹවා ගැනීමේ හැකියාව ගැන, එය මගේ සිත් ගන්නා සුලු වචනයක්. මොකද මට අනුව පොළඹවා ගැනීමේ හැකියාවන් දෙකක් තියනවා. එකක් අප මේ මොහොතේ උත්සාහ කරමින් ඉන්නා, හේතු ඵලයේ, තර්ක කිරීමේ සහ සිතීමේ හැකියාව සහිත පොළඹවා ගැනීම. ඒත් මං හිතන්නෙ ඔබ කතා කරන්නෙ වෙනත් විධියක අභ්‍යන්තර පොළඹවා ගැනීමේ හැකියාවක් ගැන. එහි දී ඔබත් නො දැනයි ඔබ පොළඹවා ගනු ලැබෙන්නේ.

ට්‍රිස්ටන් : හරියට ම හරි. මා මේ ප්‍රශ්නය ගැන මේ තරම් සැලකිල්ලක් දක්වන්නේ මා ස්ටැන්ෆර්ඩ්හි ‘අනුනයන තාක්ෂණ විද්‍යාගාරය’ (Persuasive Technology Lab) නමැති විද්‍යාගාරයක් තුළ ඉගෙනගත් නිසා. එහි දී උගන්වන්නේ මෙන්න මේ වගේ ශිල්පක්‍රම. එහි මිනිස් අවධානය ලබා ගැනීම සහ මිනිස් ජීවිත වෙනස් කිරීම පිළිබඳ මේ සැඟවුණු ක්‍රම සිසුන්ට ඉගැන්වෙන සම්මන්ත්‍රණ සහ වැඩමුළු පැවැත්වෙනවා. හුඟ දෙනෙක් මෙවැනි දේවල් තියන බව දන්නේ නැහැ, ඒ නිසා තමයි මේ සංවාදය ඉතා ම වැදගත්.

ක්‍රිස්: ට්‍රිස්ටන්, ඔබත් මමත් දෙදෙනා ම මේ සමාගම්වල බොහෝ දෙනෙකුව හඳුනනවා. මේ මැදිරියේත් එවැනි බොහෝ දෙනෙක් ඉන්නවා. මම දන්නේ නැහැ ඔබේ අත්දැකීම, හැබැයි ඔවුන් ගැන මගේ අත්දැකීම තමයි, ඔවුන් ළඟ යහපත් චේතනාවල අඩුවක් නැහැ කියන එක. මිනිසුන්ට අවශ්‍යයි වඩා යහපත් ලෝකයක්. ඔවුන්ට ඇත්තෙන් ම එය අවශ්‍යයි. මම හිතන්නේ නැහැ ඔබ මේ කියන්නේ ඒ අය නරක මිනිසුන් කියලා. ඒ වෙනුවට එය සහමුලින් ම පාලනයෙන් ගිලිහී ගිය අනපේක්ෂිත ප්‍රතිවිපාක සහිත එක්තරා පද්ධතියක්.

ට්‍රිස්ටන් : ඔව්, ඒ මේ අවධාන තරගය නිසා. ඒ අවධානය අවශ්‍ය විට හැකි තරම් පහළට ම ගමන් කරන පැරණි තරගයයි. එය ඉතා ම ආතතිසහගතයි. තව තවත් අවධානය ගැනීමට ඇති එක ම ක්‍රමය මොළ දණ්ඩේ පහළට ම ගමන් කිරීමයි. කෝපයේ පහළ ම අඩවියට ගමන් කිරීමයි. හැඟීම්වල ම පහළ ම අඩවියට ගමන් කිරීමයි. කටුසු මොළයේ පහළට ම ගමන් කිරීමයි.

ක්‍රිස්: මේ ගැන තවදුරටත් නැණවත් වීමට අපට උදව් කිරීම පිළිබඳ ව ඔබට බොහොම ස්තුතියි. ට්‍රිස්ටන් හැරිස්, ස්තුතියි.

ට්‍රිස්ටන් : බොහොම ස්තුතියි.