ප්‍රවීණ මාධ්‍යවේදී ඩී.බී. ධනපාල විසින් රචිත
Among Those Present’ නම් ග්‍රන්ථයේ ඇතුළත්
ලිපියක් ඇසුරෙන් සකස් කළේ
■ එම්.ඩී. මහින්දපාල
කැලණි රජමහා විහාරයට ඇතුළු වීම සඳහා පහළින් ඇති ගුරුපාරේ සිට දිගු පඩිපෙළක් තරණය කළ යුතුවේ. විහාර භූමියට ඇතුළුවත්ම බැතිබර සිතිවිලි සිතට නංවන මහා දාගැබ් වහන්සේගේ දසුන වන්දනාකරුවන්ගේ සිත්තුළ ඇති කරන්නේ පහන් වූ සිතිවිලි මාලාවකි.
1937 වසරේ එක් ඉරුදින උදෑසනක කිසියම් බැතිමතුන් පිරිසක් මෙම පඩිපෙළ තරණය කරමින් විහාරස්ථානයට ඇතුළුවනු මම බලාසිටියෙමි. එකී දසුන මට සිහිකළේ සංසාර සාගරයෙන් එතෙරවී කිසියම් ලෝකෝත්තර තත්වයකට ළඟාවීමට ගන්නා උත්සාහයකි.
මා අසළ දැවැන්ත හස්තියෙකු සිය විශාල දෙකන් සොලවමින් රැඳී සිටියේය. විහාර භූමියට පිවිසෙන දොරටුවේ කුලුනු මත උදෑසන හිරු රැස් පතිත වී තිබිණ. විහාරගෙට ඇතුළුවන ගමන් මඟ දෙපස අලංකාර ලෙස කොඩිවැල් එල්ලා සරසා තිබිණ. ඒ දෙපස දෑස් දල්වා බලා සිටින බැතිමතුන්ගෙන් පිරී ගියේය. හදිසියේම සියලු දෙනා අතර සියුම් කසුකුසුවක් පැතිර ගියේය.
විහාරගෙය සඳහා අභිනවයෙන් එක්කළ ගොඩනැගිල්ල ඒ වන විටත් කඩිමුඩියේ සූදානම්ව තිබිණ. එහි ඇතුළු ගැබ තුළ ඇති බිත්ති අවසාන සාත්තුවද ලබා ඇති බැව් පෙනිණ. මෙකී නවතම ගොඩනැගිල්ල හැකි ඉක්මනින් සසුනට පූජා කිරීම, ඒ සඳහා බරපැන දැරූ ප්‍රධාන දායිකා හෙලේනා විජේවර්ධන මැතිනියගේ ඒකායන අභිලාෂය වී තිබිණ.
එය ඇත්තවශයෙන්ම ඉතා වැදගත් දවසකි. දස වසරක පමණ කාලයක් පුරා සැලසුම් කොට ගොඩනැඟූ මෙකී නව ගොඩනැගිල්ල සරල උත්සවයක් පැවැත්වීමෙන් අනතුරුව සඟ සසුනට පූජාකිරීම එහි අරමුණයි.
එහෙත් අවට පැවැතියේ සන්සුන්බවකි. මන්දයත් සියල්ලන්ගේම අපේක්ෂාව වූයේ විශාල සංදර්ශනයක් පැවැත්වීම නොව ආගමික වත්පිළිවෙත්වලට පමණක් මුල්තැන දෙමින් සරල පූජාකර්මයක් හරහා එම කටයුත්ත ඉටු කිරීමයි. එබැවින් උත්සවය පිළිබඳ කිසිදු පූර්ව ප්‍රචාරණයක් සිදු නොකෙරිණ.
ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පීන් සිය කටයුතු අවසන් කර තිබුණද චිත්‍ර ශිල්පීන් සිය කටයුතු ආරම්භ කළා පමණි.
විහාරගෙයි පැරණි ශාලාව හරහා ගමන් ගන්නා අයෙකුට මධ්‍යකාලීන බිතු සිතුවම් සහිත බිත්ති හමුවේ. ඉන් අනතුරුව අප පිවිසෙන්නේ ඇතුළු විහාරගෙටයි. එය හතරැස් හැඩැති විසිතුරු බඩු භාණ්ඩවලින් තොර අවකාශයකි. එහි ඇති කුලුනු අතරින් පතර සිංහල ආරේ මෝස්තර හා චිත්‍ර දැකගත හැක. එහි දොර ජනෙල් නුවර යුගයේ හැඩරුව ඇති ඒවායි. උස් සිවිලිම ආකාසය නිරූපණය කළේය. ඇතුළු කුටීරය හා මෙම කොටස වෙන්වූයේ මල්කම් ගෙත්තම් කළ දුහුල් තිරයකිනි. එකී කුටීරය තුළ රන් ආලේප කළ නවතම බුදු පිළිමයක් ස්ථාපිත වී ඇත. බුදුරුවේ සිරස පිටුපසින් බුදුරැස් මාලාවක් ද සිතුවම් වී ඇත.
සුභ නැකැත් වේලාව ආසන්න වත්ම මෙකී ඇතුළු කුටීරය සියලු නිකායන්ට අයත් භික්ෂූන්ගෙන් පිරී ඉතිරී ගියේය. ඔවුනගේ කසාවන් සිවුරු හේතුකොටගෙන අවට වර්ණවත් බව තවදුරටත් ඉහළ නැංවූවාක් මෙන් විය. එම කුටීරය මධ්‍යයේ ගලින් නෙලූ නෙලුම් මලක හැඩය ඇති කිසියම් නිර්මාණයක් වෙත සැමගේ අවධානය යොමු විය.
එකවරම බෙර හඬක් නිකුත්විය.
ප්‍රධාන දායිකාව රෝද පුටුවක තබා ශාලාව වෙත රැගෙන එනු ලැබීය. ඇගේ මුහුණ බැතියෙන් පුබුදුවූවාක් මෙන් පෙනිණ. එකී වියපත් මුහුණ සතුටින් පිරී ඉතිරී ගියේය. ඇගේ වැඩිහිටි දූ දරුවන් පසෙකින් සිටි අතර මුණුබුරු මිණිබිරියන්ගේ මුහුණුවල තිබූයේ විස්මයට පත් ස්වරූපයකි.
ප්‍රධාන දායිකාව වෙනුවෙන් නව විහාරගෙය බුදුන්ට පූජාකිරීමට අවසර දෙන ලෙස ඇගේ එක් පුත්‍රයෙකු විසින් සංඝයාවහන්සේගෙන් ඉල්ලා සිටියේය. එකී ඉල්ලීමට අවසර ලැබිණ. මෙකී පූජාව සංකේතවත් කිරීමට මෙන් ප්‍රධාන දායිකාව විසි්න් මල් පිරවූ රිදී බන්දේසියක් නායක ස්වාමීන්වහන්සේ වෙත පිළිගන්වනු ලැබීය. උන් වහන්සේ එය රැගෙන රන් ආලේප කළ බුදු පිළිමය ඉදිරිපස තැන්පත් කළ සේක.
ශාලාව පුරා හක්ගෙඩි නාදය දෝකාර දෙන්නට විය.
විහාරගෙය මධ්‍යයේ පිහිටි ශිලාමය නෙළුම් මල මතට පැන්වඩමින් ප්‍රධාන දායිකාව ‘ඉමං විහාරං බුද්ධස්ස පූජේමි’ නම් ගාථාව තෙවරක් ප්‍රකාශ කරන්නට විය. එකවරම නැවතත් හේවිසි හා හක්ගෙඩි නාදය දසත පැතිර ගියේය. පූජා කර්මය එලෙස අවසන් විය.
ශාලාව තුළ සිටි සුළු පිරිස අතර වූ වැඩිදෙනෙක් විජේවර්ධන පවුලේ සාමාජික සාමාජිකාවෝ හෝ දායක සභාවට අයත්වූවෝ වූහ. ඒ අතර සිටි, කිසිවකුගේ හෝ අවධානයට ලක් නොවූ, සාමාන්‍ය ගැමියෙකුගේ පෙනුමින් යුත් පුද්ගලයෙකු සියල්ල නිරීක්ෂණය කරමින් ඒවා මනසේ සටහන් කරගනිමින් සිටියේය. මන්දයත් පසුව මෙකී නව විහාර මන්දිරයේ බිත්ති පුරා සිතුවම් ඇඳීමට නියමව තිබුණේ තමනට වූ නිසාවෙනි. ඒ වන විටත් එහි යම් යම් පිළිම ඇඹීමේ කටයුතු ඔහු අවසන් කොට තිබිණ. ඒ අතර වාමන රූප කිහිපයක් හා අලි ඇතුන්ගේ රූප ද විය. එකී රූපවල ඉරියව් එකිනෙකට වෙනස්වීම මෙහි විශේෂත්වයයි. දැන් ඉතිරිව ඇත්තේ ඇතුළත බිත්තිවල චිත්‍ර පිංතාරු කිරීමේ කාර්යයයි.
විශිෂ්ටයෙකු (genius) යනු කිසිදිනෙක කෙනෙකුගෙන් ගුරුහරුකම් නොලත්, සහජ, අසාමාන්‍ය දක්ෂතා සහිත මනා පරිකල්පන ශක්තියකින් යුත් අයෙකු සේ හැඳින්වේ නම්; නූතන ශ්‍රී ලංකාව තුළ අඩුම තරමින් එවැනි එක් අයෙකු හෝ සීටීම පිළිබඳව අපට සතුටුවිය හැක. මේ නම් ඔහුය. හේ වලිමුනි සෝලියස් මෙන්ඩිස් නම් වූ කැලණි රජමහා විහාරයේ නව විහාරගෙයි බිතු සිතුවම් නිර්මාණය කළ කලාකරුවායි.
සරල ගැමියෙකු ලෙස උපත ලැබූ සෝලියස් මෙන්ඩිස් ගැමියෙකු ලෙසම ජීවත්විය. ඔහු කිසි දිනෙක කිසිවකුගෙන් හෝ චිත්‍ර ශිල්පය පිළිබඳ පුහුණුවක් ලැබූ අයෙක් නොවේ. හෙතෙම ගැමි වෙද මහතකුගේ පුතෙකි. එහෙත් ආයුර්වේද ශිල්පය කෙරෙහි ඔහුගේ ප්‍රිය මනාපබවක් නොවීය. තමා සමඟ පිරිවෙන් අධ්‍යාපනය ලැබූ මිතුරු මිතුරියන් වෙනුවෙන් යම් යම් දේ සිතුවම් කිරීම ඔහුගේ විනෝදාංශය විය. පසු කලෙක මීගමුව ආශ්‍රිත ගම්බද විහාරස්ථානවල බිතු සිතුවම් ඇඳීමට ඔහු පෙළඹිණ. ඔහුගේ තෙලිතුඩ හරහා විවිධ වර්ණ රටා සහිත අපූරු චිත්‍ර ශෛලියක් කලඑළියට පැමිණියේ නිරායාසයෙනි.
කැලණි රජමහා විහාරයේ නව විහාරගෙයි වැඩ කටයුතු භාරව කටයුතු කළ නැසී ගිය ඩී.සී. විජේවර්ධන මහතා එහි බිතුසිතුවම් නිර්මාණ කටයුතු පැවරීම සඳහා මෙම සුවිශේෂ කලාකරුවා සොයා ඔහුගේ නිවසටම පැමිණියේය. සෝලියස් මෙන්ඩිස් අතිදක්ෂ චිත්‍ර ශිල්පියෙකු පමණක් නොව ඉතිහාසය වැනි විෂයයන් පිළිබඳව මනා අවබෝධයක් ඇත්තෙකු ලෙස ද විජේවර්ධනයන්ට හැඟී ගියේය. මෙහිදී විජේවර්ධනයන්ගේ ඉල්ලීම පිට සෝලියස් මෙන්ඩිස් කලාකරුවා ඉන්දියාවේ අජන්තා, ඇල්ලෝරා හා බාග්හි පැරණි ලෙන් චිත්‍ර නැරඹීමට පිටත් කර හැරියේ පැරණි බෞද්ධ සිත්තරුන්ගේ ශෛලිය පිළිබඳව ඔහුට කිසියම් අවබෝධයක් ලබා දීම සඳහායි. සංචාරයෙන් පසුව මෙන්ඩිස් නැවතත් ලංකාවට පැමිණියේ එකී විශිෂ්ට නිර්මාණ දැකීමෙන් ප්‍රබෝධයට පත් මනසින් යුතුවයි. එහෙත් එකී චිත්‍ර පිළිබඳ කිසිදු සටහනක් හෝ ඡායාරූපයක් ලබා ගැනීමට ඔහු උත්සාහ නොකළේය. සියල්ල සටහන්ව තිබූයේ ඔහුගේ මනස තුළයි.
ඉන්දියානු ඉපැරණි චිත්‍ර සම්ප්‍රදාය, පැරණි ලාංකීය බිතු සිතවම් කලාව හා සිංහලයේ ඓතිහාසික සම්ප්‍රදායයන් එක් තැන්කොට තමාගේම පරිකල්පනය ඇසුරෙන් හෙතෙම නව චිත්‍ර ආරක් කැලණි විහාරයේ බිතුසිතුවම් වෙත ආරෝපණය කළාක් මෙන් විය. ඒ සඳහා ඔහු සිය ජීවිත කාලයෙන් වසර 20 පමණ කාලයක් වැය කළ බැව් පැවසේ.
එකී චිත්‍ර පොළොන්නරු යුගය හෝ සීගිරියට පසු මෙරට නව සම්ප්‍රදායක චිත්‍ර ශෛලියක් බිහි කළේය. ඒවායේ ඇතුළත්වූයේ අජන්තාහි චිත්‍ර තුළ පිහිටි විශිෂ්ට රූප සංවිධානයන්ය. එසේම නුවර චිත්‍ර සම්ප්‍රදායට අයත් කථාන්දරයක් ඉදිරිපත් කිරීමේ ශෛලියද එහි අපූරුවට පිළිබිඹු විය. එසේම පොලොන්නරුවේ බෝධිසත්ව සිතුවම් හා සීගිරි චිත්‍රවල පිළිබිඹු වූ රිද්මය හා ශිල්පීය නිපුණතාව ද ඒවායේ ගැබ්වී තිබිණ. මෙහිදී සෝලියස් මෙන්ඩිස් බෙංගාලි චිත්‍ර ශිල්පයේ ආභාසය ලැබුවාදැයි යන්න සෘජුව ප්‍රකාශ කළ හැකි නොවේ. විශේෂයෙන්ම සංඝමිත්තා මෙහෙණින් වහන්සේගේ පැමිණීම හා දන්තධාතූන් වහන්සේ සිරිලකට වැඩමවීම ඇතුළත් චිත්‍ර බෙංගාලි චිත්‍රශිල්පීන් වන නන්දලාල් බෝස් හෝ සාරදා උකිල් විසින් සිතුවම් කළාදැයි වැනි හැඟීමක් අප සිත තුළ ඇතිවීම වැළැක්විය නොහැක.
සෝලියස් මෙන්ඩිස් විසින් තවත් නව සම්ප්‍රදායයක් කැලණි චිත්‍ර හරහා හඳුන්වා දෙනු ලැබීය. පෙරදින මෙවැනි බිතු සිතුවම් බොහෝ විට බුදුන් වහන්සේගේ චරිතය හා ජාතක කථාවලට පමණක් සීමා වී තිබුණ ද කැලණි විහාරයේ මෙම චිත්‍ර ශ්‍රී ලංකාව හා අදාළ යම් යම් ඓතිහාසික සිදුවීම් පාදක කරගනිමින් නිර්මාණය වී තිබීම විශේෂත්වයකි. එකී සිතුවම්වල පෙනී සිටි චරිතයන්ගේ වස්ත්‍රාභරණ, පසුතලය හා ගෘහභාණ්ඩ වැනිදෑ නිරීක්ෂණය කිරීමේ දී සෝලියස් මෙන්ඩිස් කලාකරුවා කිසියම් පුළුල් අධ්‍යයනයක යෙදී ඇති බැව් පැහැදිලි වේ.
ආනන්ද කුමාරස්වාමි වැනි පඬිවරුන්ගේ මතය වූයේ සීගිරි බිතු සිතුවම් කිසියම් හුදකලා චිත්‍ර සම්ප්‍රදායකට අයත් වූ බවත් එය සීගිරිය චිත්‍රවලට පමණක් සීමාවූ, ඉන් අනතුරුව අභාවයට ගිය ශාස්ත්‍රයක් වන බවත්ය. එහෙත් පසුකාලීනව පොලොන්නරුව, මිහින්තලේ හා මහියංගණයේ මෙන්ම හිඳගල, දිඹුලාගල හා අනුරාධපුරයෙන් ද හමු වූ ඇතැම් නිර්මාණවල එකී සම්ප්‍රදායේ ගතිලක්ෂණ දැකිය හැකිවූ බව සොයාගැනිණ. එකී ශෛලිය 14වන ශතවර්ෂය දක්වාම පැවැති බැව් පෙනී යයි. සෝලියස් මෙන්ඩිස්ගේ චිත්‍ර ශෛලිය අජන්තා චිත්‍ර සම්ප්‍රදායේ සිට සීගිරිය හා නූතන යුගය දක්වා විහිදුණු, අතීතය හා වර්තමානය එක්තැන් කළ ශෛලියක් බැව් පෙනී යයි.
සෝලියස් මෙන්ඩිස් කැලණි රජමහා විහාරයේ නව විහාරගෙය තුළ අවසාන බිතු සිතුවම දක්වා වූ සියලු චිත්‍ර නිම කළේය. ඔහුට තවත් ඉතිරිව තිබුණේ ඇතුළත විහාරගෙයි ස්ථාපිත කර තිබූ රන් ආලේප කළ බුදු පිළිමය පිටුපස පසුතලය පිංතාරු කිරීම පමණි. කෙසේ වෙතත් කිසියම් නොදන්නා හේතුවක් නිසාවෙන් එකී පසුතල චිත්‍ර නිර්මාණය කිරීම ඔහුට නොපැවරීමට තීරණය විය. එකී කටයුත්ත පවරනු ලැබූයේ ආගන්තුක සුදු ජාතික විදේශීය චිත්‍ර ශිල්පියෙකු වෙතයි. එකී විදේශිකයා විසින් නිර්මාණය කරනු ලැබූ පසුතලය කැලණි විහාරයේ අනෙකුත් සිතුවම් සමඟ කිසිදු ආකාරයකින් ගැළපෙන්නේ නැති බැව් ඕනෑම අයෙකුට පැහැදිලි වනු නොඅනුමානය. ඒ සඳහා ආගන්තුක චිත්‍රශිල්පියා යොදාගෙන තිබූයේ නිල් හා සුදු වර්ණයෙන් යුතු හිමාලය කඳුවැටියේ දර්ශනයකි. එය සැබැවින්ම කැලණි චිත්‍ර අරබයා එල්ලවූ කිසියම් දැවැන්ත සංස්කෘතිකමය මිටිපහරක් මෙන් විය. මෙකී ක්‍රියාව, සිය ජීවිත කාලයම කැලණි විහාරයේ බිතු සිතුවම් වෙනුවෙන් කැප කළ අදීන කලාකරුවෙකුට කරනු ලැබූ ම්ලේච්ඡ ප්‍රහාරයක් සේ සැලකිය හැක.
සියල්ල විඳ දරා ගනිමින් නිහඬ වූ සෝලියස් මෙන්ඩිස් නැවතත් සිය ගම රට වෙත ගොස් ගොවියකු ලෙස ජීවත් වීමට තීරණය කළේය. ඔහු නැවතත් කිසිදිනෙක චිත්‍ර නොඇඳ සිටීමට ද තීරණය කර තිබිණ. කැලණි විහාරයේ චිත්‍ර කටයුතු වෙනුවෙන් තමා උපයාගත් මුදලින් හෙතෙම පොල් වත්තක් මිලදී ගත්තේය. එහි නිවසක් ඉදිකළ ඔහු පොල්වත්ත හා නිවස අනාථ නිවාසයකට පරිත්‍යාග කළේය. මිය යන තුරා ඔහු ගතකළේ නිහඬ ජීවිතයකි.■
