■ ප්‍රියන්ජිත් ආලෝකබණ්ඩාර
එස්.ඩබ්ලියු.ආර්.ඩී. බණ්ඩාරනායක මහතාගේ ඡන්ද පොරොන්දුවක් අනුව 1958 ජනවාරි 1 වන දා ලංගම බස් සේවය ආරම්භ කළේය. ඒ වෙනුවෙන් මහජනයා ප්‍රීතිඝෝෂා කළෝය. කිරිබත් කෑවෝය.
මුලින්ම කොළඹ නගරය කේන්ද්‍ර කරගත් බස් සේවාවක් ආරම්භ විය. ලංගම පිහිටුවා පසු කලක පුද්ගලික බස් කර්මාන්තයේ ව්‍යාප්තියත් තවත් ආනුෂංගික කාරණාත් නිසා කොටහේන නගරයෙන් ආරම්භ වූ බස් ගමන් බොහෝමයක් අද වන විට ක්‍රියාත්මක වන්නේ නැත. කාලයේ හැටි එහෙමය. සශ්‍රීක දේවල් අභාවයට යන්නේය. අලුත්, අලුත් දෑ සශ්‍රීක වන්නේය. පිටකොටුව ප්‍රධානතම ගමනාරම්භය වූ අතර කොළඹ නගරය තුළ ධාවනය වූ බස් රථ බොහෝමයක් ආරම්භ වූයේ කොළඹ නගරයට ආසන්න නගරයක් වන කොටහේනෙනි. කොටහේනෙන් පටන් ගන්නා බස් ප්‍රමාණාත්මකව වැඩි වීම සඳහා කොටහේන නගරයට ජනයාගේ යෑම්ඒම් වැඩිවීම බලපෑවේය. කොටහේනට රටේ විවිධ පැතිවලින් ජනයා පැමිණීමට සමාජ, ආර්ථික, ආගමික හා සංස්කෘතික කාරණා බොහෝමයක් බලපෑවේය.
ඒ පැත්තේ තිබුණු කාර්යාල, කර්මාන්ත ආදිය නිසා බොහෝ බස්රථ එහේට යා යුතු විය. කොටහේන වරාය ආශ්‍රිත නගරයක් වීම තවත් ප්‍රධාන කාරණාවක් විය. එහෙත් පසු කලක සමාජ ආර්ථික දේශපාලන හා සංස්කෘතික කාරණා වෙනස් වන්නට පටන් ගත්තේය. බොහෝ අය රැකියාවට ඒ පැත්තට ගියේ නැත. බත්තරමුල්ල, බොරැල්ල ආදි වෙනත් කේන්ද්‍රස්ථාන බිහි විය.
කල් යද්දී කොටහේනේ සිට ආරම්භ වූ බස්වල මාර්ග අංක ද එකින් එක භාවිතයෙන් ගිලිහී යන්නට විය. දැන් ඒ බස් පිළිබඳ ඇත්තේ මතකයක් පමණකි. නැත්නම් අතීතකාමයකි.
“කොච්චිකඩේ පල්ලියට හා මෝදර කෝවිල ඇතුළු ආගමික සිද්ධස්ථානවලට බාර හාර වෙන්න බොහෝ මිනිස්සු කොටහේනට ආවා. අදත් එනවා. කොටහේනේ සෙන් බෙනඩික්ට්, ඩි ලාසාල් වගේ පාසල් හා ප්‍රධාන රාජ්‍ය ආයතන කිහිපයක් තිබුණා. ඒවාටත් මිනිස්සු හරියට ආවා ගියා. සිරිමා මැතිනියගේ කාලේ කොටහේන, මට්ටක්කුලිය අතර හම් භාණ්ඩ සංස්ථාව තිබුණා. නාරා එකෙන් දාපු ධීවර සංස්ථාවට සම්බන්ධ ලොකු රාජ්‍ය ආයතනයක් තිබුණා. සුද්දෙකුගේ ගෙයක් අරන් පවත්වාගෙන ගියපු ප්‍රදීපා කියලා ප්‍රකට මංගල උත්සව ශාලාවක් තිබුණා. තේ ගෙනැල්ලා පැකට් කරලා පිටරටට යවන තේ කර්මාන්ත ශාලා තිබුණා. මෙහෙම විවිධ ආයතන කොටහේන ආශ්‍රිතව තිබුණා. ඒ නිසා බොහෝ ප්‍රදේශවලින් ජනයා කොටහේනට ආවා. අයි.ඩී.එච්. ඉඳලා 152 කැපිටල් කියලා කැපිටල් විද්‍යාලයට පාසල් බස් එකක් ආවා. 112 කියලා බස් එකක් තිබුණා මතකයි. 155 මට්ටක්කුලිය – ගල්කිස්ස, 145 රාසගුණකන්ද – කැටවලමුල්ල බස් තිබුණා. ඒ බස් බොහෝමයක් දැන් දුවන්නේ නෑ. කොටහේනේ තිබුණු සෙල්ලමහල් වගේ සිනමා ශාලාවලට දෙමළ ජාතිකයන් විශාල ප්‍රමාණයක් ඒ කාලෙ චිත්‍රපටි බලන්න ආවා.” එසේ කියන්නේ කොළඹ කෙසෙල්වත්තේ පදිංචිකරුවෙකු වන සාහිත්‍යවේදී අනුරසිරි හෙට්ටිගේය.
මාර්ග අංක 102 මොරටුව – කොටහේන, 105 අත්තිඩිය – කොටහේන, 106 මොරටුව – කොටහේන, 112 මහරගම – කොටහේන, 155 රත්මලාන – මට්ටක්කුලිය, 168 නුගේගොඩ – කොටහේන, 195 නුගේගොඩ – ලුණු පොකුණ, 176 කරගම්පිටිය – හෙට්ටියාවත්ත කොටහේන කේන්ද්‍ර කරගෙන ක්‍රියාත්මක වූ බස් මාර්ග කිහිපයකි. ඒවායෙන් දැන් ක්‍රියාත්මක වන්නේ බස් මාර්ග කිහිපයක් පමණකි.
කොටහේන නගරය ලංකාවේ දියුණු ජන විවිධත්වයක් සහිත නගරයකි. බහුවාර්ගික, බහුසංස්කෘතික නගරයකි. එය විචිත්‍ර වන්නේ ඒ බහුවාර්ගික, බහුසංස්කෘතිකකම නිසාය. දෙමළ, සිංහල, මුස්ලිම් ජනකොටස් පමණක් නොව ඉන්දියානු, චීන, ඕලන්ද, පෘතුගීසි, බර්ගර්, මැලේ සම්භවයක් සහිත ජන කොටස් කොටහේනේ ජන විවිධත්වයට එක් කරන්නේ විවිධත්වයකි. හින්දු, ඉස්ලාම්, බෞද්ධ, රෝමානු කතෝලික හා ක්‍රිස්තියානි ආගමික සිද්ධස්ථාන නිසා විවිධ පළාත්වලින් කොටහේනට ජනයා පැමිණියෝය. වරාය අශ්‍රිත නගරයක් වූ කොටහේනට විවිධ හේතු මත ජනයා නිතර ආවෝය, ගියෝය.
“ලංකාවට නිදහස හම්බුවෙනකොටත් මම කොටහේනේ හිටියේ. එතකොට මම පොඩියි. කොටහේනේ ඉඳන් කොළඹ නගරය වටේ යන ට්‍රෑම් කාර් සේවයක් තිබුණා. ඊට පස්සේ නගර සභාවෙන් ඉලෙක්ටි්‍රකල් ඩබල් ඩෙකර් බස් ගෙනාවා. ඒවා වැඩි කල් දිව්වේ නෑ, නැවතුණා. එක සෙක්ෂන් එකකට සත පහක් ගත්තා. සාමාන්‍ය බස් තිබුණා. ඒවායේ කෙලින් හිටගෙන යන්න බෑ. ඔළුව පාත් කරගෙන යන්න ඕනෑ. බෝලයක් මිරිකලා පොප් පෝප් කියලා ශබ්දය පිටකරන හෝන් තිබුණේ.” එසේ කියන්නේ අවුරුදු 83 ක් වයසැති එඩ්ගර් පෙරේරාය.
එකල මගී ප්‍රවාහන බස් රථයක ගමන් මාර්ගය තීරණය කළේ නගර දෙකක් අතර වූ පාසල්, ආගමික සිද්ධස්ථාන, රෝහල්, රජයේ හා ජන සහභාගිත්වයක් සහිත පුද්ගලක ආයතන අනුවය, ඒ ගමනේ දී සිනමා ශාලාවලට ලැබුණේ ප්‍රමුඛ ස්ථානයකි. නියමිත කාල වේලාවට අනුව ගමනාරම්භ කරන්න බස් රථය පෙර කී ස්ථාන පසුකරමින් කොළඹ නගරය හරහා යන්නේ මගී ජනයාට ඉතා සුළු මුදලකට ගමන් පහසුව සලසා දෙමිනි.
සිනමා ශාලා නමින් හඳුන්වන බස් නැවතුම් බොහෝමයක් කොළඹ නගරයේ තිබුණි. ඒ සිනමා ශාලා වැඩිහරියක් අද ඇත්තේ නැත. ඇත්තේ සිනමා ශාලාවේ නමින් හැඳින් වූ බස් නැවතුම පමණි. ගාමිණී හෝල් මරදාන, සමන්තා දෙමටගොඩ, ඉම්පාලා රාජගිරිය, රීගල්, වැල්ලවත්ත කල්පනා ඒ අතරින් කිහිපයකි.
මගී ප්‍රවාහනය සඳහා පුද්ගලික හිමිකාරීත්වය සහිත බස් ධාවනයට එක් වූයේ 1979 වසරේ සිටය. ධාවනයට පුද්ගලික බස් එක් වීමත් යතුරු පැදි, ත්‍රී රෝද රථ හා වෙනත් පුද්ගලික වාහන බහුල වීමත් නිසා කොළඹ නගරයේ බස් රූට්වලින් බස් රථ ඉවත් වන්නට පටන් ගත්තේය. අලුත් මාර්ග අංක සහිත බස් මාර්ග ආරම්භ වූයේය. එකල වැදගත්කමක් නොතිබුණු බස් අංකවලට වැඩි වැදගත්කමක් ලැබුණි.
කොටහේනෙන් ආරම්භ වූ බස් රූට්විලින් 112 මහරගම, කොටහේන බසය මෑතක් වෙනකම්ම ධාවනය විය. දැන් එය නවතා දමා තිබේ. 112 මහරගම, කොටහේන බස් රථයේ ගමන් මග වූයේ මහරගම, නාවින්න, දෙල්කඳ, නුගේගොඩ, කිරුලපන, හැවුලොක් ටවුම, ඩික්මන්පාර, බම්බලපිටිය, කොල්ලුපිටිය, ගාලු මුවදොර, කොටුව හා කොටහේනය. කාලයකදී මගී ජනයා අතර ජනප්‍රිය බස් මාර්ගයක් වූ 112 අවසාන කාලයේ මහරගම සිට නිවාඩු පාඩුව වංගු දමමින් යන්නටත්, එන්නටත් සීට් ගානටවත් මගීන් හිටියේ නැත. ඒ වෙනුවට පසු කලක 138 මහරගම කොටුව බස් මාර්ගය වඩාත් ප්‍රචලිත විය. මහරගම සිට හයිලෙවල් මාර්ගය ඔස්සේ හැව්ලොක් ටවුමෙන් ගාලු පාරට අවතීරණය වී වාහන තදබදය මැද්දේ කරදර වෙන්නට මගීන් කැමති වූයේ නැත. ඒ වෙනුවට කෙලින්ම හයිලෙවල් පාර ඔස්සේ 138 මහරගම – පිටකොටුව බස්රථයක ගමන් කිරීම කාලය ඉතිරි කළේය.
මෑත අතීතය වන තුරු මොරටුව කොටහේන බස් රථයක් තිබුණේය. මාර්ග අංක 102 මොරටුව කොටහේන බස් රථයේ ගමන් මාර්ගය වූයේ මොරටුව, රත්මලාන, ගල්කිස්ස, දෙහිවල, වැල්ලවත්ත, බම්බලපිටිය, කොල්ලුපිටිය, ගාලු මුවදොර, කොටුව හා කොටහේනය. 102 බස් රථයක් තිබුණේ මොරටුවේ සිට කොටහේනට ලී බඩු ප්‍රවාහනය කිරීමට නොවේය. මොරටුව ප්‍රචලිත වන්නේ ලී බඩු සඳහා නිසා යමෙකුට එසේ සිතෙන්නට බැරි කමක් නැත. බස් මගීන්ගේ අවශ්‍යතා විවිධය. රැකියාවට යන – එන, පාසල් යන – එන, ආරෝග්‍යශාලාවකට යන – එන මගියෝ සේම එකල ප්‍රචලිත සුපිරි වෙළඳ සකීර්ණය වූ බම්බලපිටියේ එම්සී එකේ රස්තියාදුවක් ගැසීමට එන තරුණයෙකු හෝ තරුණියක සිටිය හැකි විය. නැත්නම් බසයේ පසුපස ආසුන කෙලවරේ ඉඳගෙන වැල්ලවත්තේ සැවෝයි සිනමා ශාලාවේ 10.30 දර්ශනය නැරඹීමට හෝ ගෝල්ෆේස් පිට්ටනියේ ගැවසීමට පැමිණෙන පෙම් යුවලක්ද විය හැකිය.
“තර්ස්ටන් පාසල, ටවුන්හෝල් එක, කොටුවේ වරාය පිවිසුම් මාර්ගය පැත්තෙන්, කොච්චිකඩේ පල්ලිය ඉස්සරහින් ගිහින් කොටහේනට යනවා. මොරටුව ඩිපෝවෙන් බස් රථ 3 ක් 112 රූට් එකේ දිව්වා. රත්මලාන ඩිපෝවෙනුත් 102 බස් කිහිපයක් දිව්වා. මොරටුවේ ඉඳන් ලේක් හවුස් එක ගාවට යනකම්ම 102 ට හොඳට සෙනග හිටියා. කොටුව හරියේ ඉඳලා කොටහේනට සීට් ගානට ඉන්නවා. ඉස්සරහ මූණ උස ටාටා බස් එකක් තමයි මම දිව්වේ. මොරටුව – කොටහේන රූට් එකට මිනිස්සු ගොඩාක් කැමතියි. මම වැඩ කළේ 1998 වගේ කාලේ. පාරවල් අද වගේ හොඳට තිබුණේ නෑ. අබලන්. කොටහේනේ අපට බස් එක නවත්තන්න හරියට තැනක් තිබුණේ නෑ. ප්‍රයිවට් බස් ආරම්භ වුණාම අපිට නවත්තන්න දෙන්නේ නෑ. අපිත් අතාරින්නේ නෑ. විනාඩි දහයයි පහලවයි එතන ඉන්නේ. පස්සේ, පස්සේ ආදායම අඩු වුණා. උදේටයි, හවසටයි සෙනග හිටියා. අනෙක් වෙලාවල පාඩුවට දිව්වේ. 156 ගල්කිස්ස – මට්ටක්කුලිය බස් එකට සෙනග හිටියා. මොරටුවේ ඉඳන් කොටහේනට විනාඩි 45 ට යනවා.”
එසේ කියන්නේ ආනන්ද විමලසිරිය. ආනන්ද 102 මොරටුව – කොටහේන බස් මර්ගයේ වසර ගණනාවක් සේවය කළ මොරටුව ඩිපෝවේ රියැදුරු මහතෙකි.
කොළඹ නගරයේ වාහන බහුල නොවූ යුගයක, තදබදයෙන් සිර නොවූ කාලෙක බස් රථයක නැගී කොළඹ නගරයේ වටයක් යාම ආස්වාදජනක අත්දැකීමක් වන්නට ඇත. කොළඹ බස් රූට් ගැන මතකය සුන්දර අතීතකාමයකි. බස් රූට් නිසා හටගත් ඇතැම් පෙම්හබවල හිමිකරුවන් දැන් දරුවන් කිහිප දෙනෙකුගේ දෙමාපියන් බවට පත් වෙලාය. ඇතැම් විට සීයලා ආච්චිලාය. තට්ටු දෙකේ බස් භාවිතයෙන් ඉවත් වෙමින් තිබිය දී ඩබල් ඩෙකර් හෙවත් තට්ටු දෙකේ බස් රථයක ගමන් කිරීමේ අත්දැකීම දරුවන්ට ලබා දෙන අදහසින් ඇතැම් දේමව්පියෝ තට්ටු දෙකේ බස් රථවලට ගොඩ වූයේ තම කුඩා දරුවන් ද සමගිනි. තට්ටු දෙකේ බස් වැඩිපුර දිව්වේත්, මහරගම-කොටහේන 102 රූට් එකේය.
අද තට්ටු දෙකේ බස් භාවිත වන්නේ ප්‍රවර්ධන වැඩසටහන් හා විවිධ උත්සව අවස්ථා සඳහා පමණි. කෙසේ වෙතත් මාර්ග අංක ඇති වූයේ නැති වූයේ කොටහේන කේන්ද්‍රව ගමන් ගත් බස් රථවල පමණක් නොවේ. කොළඹ සිට ආරම්භ වූ බස්වලටද ඒ සිද්ධාන්තය පොදුය. සමහර විට ලංකාවේ හැම ප්‍රධාන නගරයකටම පොදුය. නිතර කතා බස් නොකළද මැකී ගිය බස් රූට් පිළිබඳ අපේ මතකය සිතින් මකා දැමිය නොහැකිය. අප තැනකින් තැනකට ගියේ බස් නිසාය. ඊටත් වැඩියෙන් සියලු කාමයන්ට වඩා අතීතකාමය ලොකුය.■
