■ පවිත්‍රා රූපසිංහ
‘කළුවරට හුරුවුණාම එළිය වැටුණත් එකයි, නැතත් එකයි’ ඒ කවුරුත් දන්න කතාවක්. තනිකමට හුරුවුණු ප්‍රදීපාගාර නියමුවකුගේ කතාව කුමක්විය හැකිද? පණ ඇති මහ සමුදුර තොරතෝංචියක් නැතිව කරන කතාබහ නෑසූ කන්ව සිටිමින් තමා කිසිදා නොදන්නා අමුත්තන් වෙනුවෙන් ජීවිතය ගතකර, දැන් විවේක සුවයෙන් සිටින ප්‍රදීපාගාර ප්‍රධානියෙක් අපට හමුවුණා. හුදෙකලාව දුකක්දැ’යි ඇසූ විට ඔහු සිනාසුණේ ‘ජීවිතේ හුදෙකලාව තරම් සුවයක් තිබේදැයි’ පෙරළා අසමිනුයි.
ඩබ්.ඩබ්.එස්. ධර්මසූරිය: ‘එංගලන්තයෙන් පාලනය කළ ‘ඉම්පීරියල් ලයිට්හවුස් සර්විස්’ ඔෆිස් එක 1960 ගණන්වල තිබුණේ කොළඹ හතේ හෝට්න් ප්ලේස්වලයි. (දැන් ලක්‍ෂ්මන් කදිරගාමර් මධ්‍යස්ථානය පිහිටි ගොඩනැගිල්ල) සියලුම ලයිට්හවුස් පාලනය වුණ එහි ප්‍රධාන ලිපිකරු මගේ මස්සිනා, අපොස සාපෙළ ලියලා සිටි මට දවසක් කිව්වා, ලයිට් හවුස් ඇබෑර්තුවක් තියෙනවා ඉල්ලමු කියලා. මට අවුරුදු විස්සයි. මස්සිනා ඔෆිස් එකේ සුදු මහත්තයෙකුට මාව මුණගැස්සුවේ ඔහුගේ ඥාතියෙක් බව දන්වමින්. ඔහුගෙ නම කැප්ටන් රීස්. සුද්දා ඇසුවා, ‘කැන් යූ ස්පීක් ඉන්ග්ලිෂ්’ කියලා. මම ‘යස්’ කිව්වා. ආයෙමත් ඇසුවා ‘උඹට ගණන් හදන්න පුළුවන්ද’ කියලා. සම්මුඛ පරීක්ෂණය එච්චරයි. ටික දවසකින් ලියුමක් ආවා බේරුවලට එන්න කියලා.
ගොඩබිමේ සිට සැතපුම් කාලක් විතර දුරින් මූද මැද දූපතකයි බේරුවල නැත්නම් බාබරින් ප්‍රදීපාගාරය තිබුණේ. මුලින්ම බේරුවලටත්, එතැනින් සත පණහක් ගෙවා බක්කි කරත්තයකින් තොටුපළ ගාවටත් අපි ගියා. එතැනින් බෝට්ටුවෙ නැඟලා පාලු දූපතේ ප්‍රදීපාගාරයට යන විට ඇත්තටම මම අන්දුන්කුන්දුන් වුණා.
බාබරින්වල එදා විදුලිය නැහැ. ලොකු ටැංකි දෙකක් සමඟ පැට්‍රොමැක්ස් ලාම්පු තිබුණා. ඒ ටැංකිවලට රාත්තල් දොළහක් විතර හුළං ගහන්න ඕනෑ. කෙරොසින් ඔයිල්වලින් ලාම්පුවල තියෙන මැන්ටල් එක පත්තු වෙනවා. ඔරලෝසුව වගේ මැෂින් එකකින් අපි ඒක වයින් කරනවා. ඒ වටා තිබුණු පළිඟු ලෙන්ස් එකෙන් තමයි ප්‍රදීපාගාරය ආලෝකය නිකුත් කරන්නේ. ආලෝකය කිලෝමීටර් විස්සක් පමණ ඈතට වදිනවා. බේරුවල ප්‍රදීපාගාරයේ තත්පර පහළොවට ප්ලෑෂ් එකයි. වයින් එක පැය භාගෙන් භාගෙට නොකළොත් නවතිනවා.
මුහුද මැද්දේ මහා රාවණා
මූලික පුහුණුවෙන් පස්සේ මං මහාරාවණා කෝට්ටේ ප්‍රදීපාගාරයට ගියා. ඕක තියෙන්නේ කිරින්දේ ඉඳන් සැතපුම් විස්සක් ඈත මුහුදේ.
පාන්දර පහට මුහුදේ කරවටක් බැහැලා බෝට්ටුවට නඟිනවා එළිවෙන්න කලින් යන්න ඕනෑ නිසා. එළිවුණාම මුහුද සැරයි. මේ ලයිට් හවුස් එක බෝට්ටුවට පෙනුණේ ඈත මුහුද මැද්දෙ පාළු හිරගෙයක් වගේ. ප්‍රදීපාගාරය ළඟ ගැටියට ළංවෙලා පොඩි ක්රේන් එකේ ඇති කේබලයේ ආධාරයෙන් ප්‍රදීපාගාරයට ඇතුළු වෙනවා. භයානක ගමනක්. සාමාන්‍යයෙන් ප්‍රදීපාගාරවල වැඩ කරන්නේ හතරදෙනායි. ඒ අය නිවාඩු යනකොට තවත් හතර දෙනෙක් එනවා. නිවාඩු ලැබෙන්නේ මාස තුනකට සැරයක්. නිවාඩුව මාස තුනයි.
හැටේ දශකයේදී එංගලන්ත ආණ්ඩුව අපට හොඳින් සැලකුවා. අපිට තිබුණේ වතුර ප්‍රශ්නය විතරයි. වැහි වතුර එකතු කරලා ගැලුම් දහදහක පමණ වතුර ටැංකියක් තියාගත්තා එදිනෙදා භාවිතයට. රෑ එළිවෙනකම් රාජකාරී කරලා දවල්ට පොතක් පතක් බලලා නිදාගන්නවා. දකින්න තියෙන්නේ අපි හතරදෙනාගෙ මූණවල් විතරක් නිසා පාලුවක්, අලසකමක් නිතරම දැනෙනවා.
මාස තුනක් එක දිගට එතැන වැඩකරලා පසුව මං දෙවුන්දරට ආවා. දෙවුන්දර විදුලිය තිබුණා. ප්‍රදීපාගාරය ක්‍රියාකළේ වයින් සිස්ටම් එකකට. දකුණු ආසියාවේ උසම ප්‍රදීපාගාරය දෙවුන්දර. අඩි එකසිය හැටපහක් උසයි සහ වේගය තත්පර පහට ප්ලෑෂ් එකයි. දෙවුන්දර ක්වාටස්වල නැවතිලා රෑට විතරක් පැය හතරෙන් හතරට ඩියුටි මාරුවෙමින් එළිවෙනක් අවදියෙන් වැඩකළා. මොකද රාත්‍රිය පුරාම නැව් යනවා.
ඊළඟට වැඩකළේ යාල බෝඩර් එකේ 1865දී තැනූ කුඩා රාවණා කෝට්ටේ ප්‍රදීපාගාරයේයි. ඉම්පීරියල් ලයිට්හවුස් සර්විස් එකෙන් පාලනය වුණු ඒක ගොඩබිමේ සිට සැතපුම් හැටහයක් මූද මැද තිබුණේ. පාන්දර දෙකට පිටත් වුණොත් විතරයි යන්න පුළුවන්. නැත්නම් මුහුද රළු වෙනවා. මුහුද මැද ඉතාමත් භයානක අත්දැකීම්වලට අපි මුහුණ දුන්නා. දවසක් කුඩා රාවණා සිට බෝට්ටුවෙන් ගොඩබිමට එනවිට පොත්තන වරාය සමීපයේදී බෝට්ටුව පෙරළුණා.
1976 දී නාවික හමුදාව යටතට ලයිට්හවුස් පත්වුණාට, අපිට කිසිම ප්‍රශ්නයක් වුණේ නැහැ. ඔවුන් ප්‍රදීපාගාර නවීකරණය කළා සහ ජෙනරේටර් ගෙනාවා. පරීක්ෂකවරයෙක් මුල් වරට ඇවිත් අප කළ ඉල්ලීමකට අනුව රාජකාරි මාස තුන, මාස එකහමාරක් කරල දුන්නා. හැටේ දශකයේ මැද වෙනකම් නැව්වලට රේඩියෝ මැසේජ් යවන්න විදියක් තිබුණේ නැහැ. පණිවුඩ හුවමාරු වුණේ ටෝච්වලින් එළියක් විහිදන ක්‍රමවේදයකින්. නැවෙනුත් එළියක් විහිදුවා ඊට ප්‍රතිචාර දැක්වූවා. 1968දී අපට නැව් සමඟ සන්නිවේදනය කිරීමට රේඩියෝ ටෙලිෆෝන් ආවා.
මම මහාරාවණා කෝට්ටේ ප්‍රදීපාගාරයේ අසූව දශකයේ වැඩ කරද්දී, එදා හිටපු ආරක්ෂක ඇමති ලලිත් ඇතුලත්මුදලි ලයිට්හවුස් එකට ඇවිත් ඇහුවා ‘ඔය ඇත්තො කරන්නෙ නිහඬ සේවයක්, මොනවද අපෙන් ඕනෑ’ කියලා. අපි ඉල්ලුවේ ටීවී එකක්. ඔහු පසුව අපට ඒක ලබාදුන්නා. 1985දී ලංකාවේ සියලුම ප්‍රදීපාගාර වරාය අධිකාරිය යටතට ගත්තා.
උන්මාද සිතුවම්
සුද්දාගෙ කාලේ පටන් ප්‍රදීපාගාරවලට පත්වීම් ලැබුණේ ඥාතීන්ට අතරයි. සුද්දො කිව්වෙ ඥාතීත්වය නිසා රස්සාව බැඳීමෙන් කරනවා කියලායි. වරාය අධිකාරියට යටත්වීමත් සමඟ පත්වීම් ලබාදීම වෙනස් වුණා. ඉන් පස්සේ අපේ රාජකාරි වෙනස් වෙලා, වැටුප් වැඩිවුණා. මුහුද මැද ලයිට්හවුස්වල මාස එකහමාර වැඩ කරන එක වෙනස් වුණේ නැහැ.
බේරුවල වැඩ කරද්දී, ප්‍රදීපාගාරය නරඹන්න ආ පිරිස අතර සිටි ගෑනු ළමයෙක් පෙන්නලා මාත් එක්ක වැඩකළ යාළුවෙක් ඇහුවා ‘ඒ ළමයා කසාද බඳින්න කැමතිද’ කියලා. මං එයාට කැමති වුණා. අන්තිමට කසාද බැන්දෙත් ප්‍රදීපාගාරයේදීම හමුවුණ කෙනෙක්.
මම දෙවුන්දර ඉන්නකොට හර්බට් රංජිත් පීරිස් අධ්‍යක්ෂණය කළ ‘එක්ටැම්ගේ’ චිත්‍රපටය රූපගත කළා. රවීන්ද්‍ර රන්දෙණිය, මාලනී ෆොන්සේකා ප්‍රදීපාගාරයට ඇවිත් දෙදිනක් නැවතිලා සිටියා. මාලනී බෝට්ටුවෙන් යන එන දර්ශනත්, රවීන්ද්‍ර රන්දෙණිය ප්‍රදීපාගාරයේ අපේ යුනිෆෝම් එකෙන් ගුණදාස කපුගේ ගැයූ ‘උන්මාද සිතුවම් මැවේ බිඳේ’ සින්දුව එහෙමත් ෂූට් කළා.
වැඩ කරද්දී ඉස්සර ගෙදරට පණිවුඩයක් යවන්න විදියක් නැහැ. 1967න් පසුව ආර්පී සෙට් (රේඩියෝ ටෙලිෆෝන්) සවිවීමත් එක්කම ලයිට්හවුස් නවීකරණය වුණා. ඊට පස්සෙ අපි ගෙවල්වලට ලියුම් යවන්න පටන් ගත්තා. මම ලියුම ලියලා ප්‍රදීපාගාරේ සිට සෙට්එක ඔන්කරන වෙලාවට ආර්පීසෙට් එකෙන් දෙවුන්දරට ලියුම කියවනවා. දෙවුන්දර ඉන්න කෙනා එය සම්පූර්ණයෙන්ම ලියලා ලිපියක් විදියට ගෙදරට තැපැල් කරනවා. ගෙදරින් ඊට උත්තරයක් එවන්නේත් දෙවුන්දරටයි. දෙවුන්දරින් මට මැසේජ්එක ලැබුණාම විවෘත කරලා මට කියවනවා.
අතරමැදියෙක් ඉන්න නිසා, ළද බොළඳ ආදර කතා නෑ, දුක සැප විතරයි. 1970න් පසුව ඒ තත්ත්වය වෙනස් වුණා.
සුනාමිය වෙලාවේ ලයිට්හවුස් එකේ වැඩකරන අය බේරගත්තේ නාවික හමුදාව හෙලිකොප්ටරවලින් ඇවිත්. සුනාමි ආවෙත් වාරකන් කාලෙකයි. වාරකන්වලදි අපි සතියෙන් සතිය මුහුදේ කාලගුණ තත්ත්වය පිළිබඳ වාර්තාවක් කොළඹට යවනවා. කොළඹින් දන්වා එවන කාලගුණ වාර්තාවට අනුව සමහර සතිවල මුහුද තරමක් සන්සුන්. ඒ සතියේදී අපි අවශ්‍ය කෑම බීම ගොඩබිමට ගිහින් ගේනවා. වාරකන්වලදී මුළු දවසම මුහුද කැළඹිලා. සුනාමියෙන් පසු කුඩාරාවණා සහ මහාරාවණා ප්‍රදීපාගාර ක්‍රියාත්මක වුණේ නැහැ.
රන්මුතු දූව
මං ආසම කුඩාරාවණා ලයිට්හවුස් එකේ ගෙවුණු ජීවිතයටයි. 1962 දී ‘රන්මුතුදූව’ චිත්‍රපටය කරන්න එහි අධ්‍යක්ෂ මයික් විල්සන් සමග කට්ටියක් ආවා මහාරාවණා කෝට්ටේ ලයිට්හවුස් එකට. චිත්‍රපටයේ තිබෙන මුහුද පතුලේ දර්ශන ගත්තේ එතැනදීයි. මුහුදේ උඩ කොටස් ගත්තේ ත්‍රිකුණාමලයේයි. මුහුද යට තිබුණු ගිළුණු නැවක රන් රිදී කාසි මතුවීම කතාවට පාදක වුණා. මෙතැන මුහුද යට හරිම ලස්සනයි, ඩොල්ෆින් සහ ලස්සන මාළු ඉන්නවා මං දැකලා තියෙනවා.
නැව ගිලී තිබුණෙ නැත්නම් රන්මුතුදූව කියලා චිත්‍රපටයකුත් නැහැ. නැවේ රන් රිදී කාසි මතුවීම ගැන ආතර් සී ක්ලාක් ‘ද ග්‍රේට් ටේ‍රෂර්’ කියල පොතකුත් ලියා තියෙනවා.
1991දී මම ගාල්ලට ආවත් මං ආසම නැහැ එතැනට. හුදෙකලාවක් එහි තිබුණේ නැහැ. ගාල්ලේ 1848දී ඇරඹුණු පරණ ලයිට්හවුස් එක ගිනිගත් පසු නවීකරණය කළේ 1938දීයි.
ලයිට්හවුස් රස්සාවෙන් ජීවිතේ සරලයි කියලා මං අන්තිමට ඉගෙනගත්තා. අපට මුදල් වැඩිය අවශ්‍ය වුණේ නැහැ. මගේ මුළු තරුණ කාලෙම ගෙවුණේ එක එක ලයිට්හවුස්වල. ඒ කාලෙ මං පාළුවට කරන්නෙ මුහුද දිහා ඔහේ බලා ඉන්න එක. කොහේවත් යන්න ලැබුණේ නැහැ. ඇතුළටම වෙලා පොත්පත් කියෙව්වා. ඒ පුරුද්දට අදටත් මං ගේ ඇතුළටම වෙලා ඉන්නෙ. එළියට යන්න හිතෙන්නෙම නැහැ. ඇත්තටම ජන්මෙට වඩා පුරුද්ද ලොකුයි තමයි.
කට්ටය මගෙන් අහනවා මොකද ගෙයින් එළියට එන්නෙ නැත්තෙ කියලා. මට එළියට යන්න හිතක් නැහැ. මූද මැද පාලු ජීවිතයක් එක්ක අපි රටට සේවය කළා. දවසට නැව් හාරසීයයක් පමණ එහා මෙහා යනවා. එදා රාජකාරිය එක්ක බලනකොට දැන් ඉතාමත් පහසුයි.
එංගලන්තයේ සමාගමක් වාර්ෂිකව ලෝකයේ මුහුද පුරා සංචාරය කරලා චාට්එකක් හදනවා. එහි මුහුදේ ගල්පර ඇති තැන්, නොගැඹුරු තැන්, ප්‍රදීපාගාර තිබෙන තැන් සඳහන් වෙනවා. දැනට එය කරන්නේ ලන්ඩන්වල තිබෙන පිනරිටි හවුස් කියන සමාගම විසිනුයි. නැව් එන්නේ ඒ චාට්එක බලාගෙනයි. ප්‍රදීපාගාරය කියනවා නැව මුහුදේ තිබෙන තැන කොතැනද කියලා. ඒත් එය හරියටම දෑනගන්න පුළුවන් වෙන්නේ නියමිත වෙලාවට නැව ආවොත් පමණයි. පරක්කු වුණොත් නියමිත ස්ථානයට ඇවිත් නැති බව දැනගන්නවා. දියරැළි, දියසුළි නිතරම නැවේ වේගය අඩුකරනවා. දැන් සැටලයිට් භාවිත කළත් දිසාව සටහන් කර ගැනීමට මාලිමා යන්ත්‍රය හැමදාම අත්‍යවශ්‍යයි. ප්‍රදීපාගාර මැප්එක නැතිව නාවිකයන් යාත්‍රාව අරඹන්නේ නැහැ.’
සාගරය මධ්‍යයේ රාජකාරි කරන අද ප්‍රදීපාගාර නියමුවන්ගේ ජීවිත ගොඩබිම ජීවිතවලට බොහෝ සේ සමාන්තර වුණත්, එදා ඔවුන් ගතකර තිබුණේ වෙනස් ආකාරයේ දිවියකි. තනිකම තුළ ගෙවුණත් ඔවුන්ගේ අත්දැකීම් මහාසාගරය තරම්ය.■
