ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් මගින් මුල්වරට අප රටට මූලික අයිතිවාසිකම් හඳුන්වාදෙනු ලැබූයේ 1972 ජනරජ ව්‍යවස්ථාව මගිනි. එහෙත් හඳුන්වාදුන් මූලික අයිතිවාසිකම් කඩවූ අවස්ථාවකදී සහන ලබාගත හැකි ආකාරය ව්‍යවස්ථාවේ සඳහන් නොවුණි. එබැවින් එම මූලික අයිතිවාසිකම් බලාත්මක කළ නොහැකි අයිතිවාසිකම් ලෙස හැඳින්විණි.
1978 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව තුළ මූලික අයිතිවාසිකම් පරිච්ඡේදයක් ඇතුළත් වූ අතර එම මූලික අයිතිවාසිකම් විධායක හෝ පරිපාලන ක්‍රියාවක් මගින් උල්ලංඝනය වන්නේ නම් ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය ඉදිරියේ නඩු පවරා සහන ලබාගත හැකි බව ව්‍යවස්ථාවේම සඳහන් විය. එයට අමතරව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේම සඳහන්වූ ධුරයක් වන පරිපාලන කටයුතු පිළිබඳ පාර්ලිමේන්තු මහ කොමසාරිස් හෙවත් ඔම්බුඞ්ස්මන්වරයාට මූලික අයිතිවාසිකම් කඩවීම් පිළිබඳව පරීක්‍ෂාකළ හැකිවිය. පසුව 1996 වසරේදී ස්ථාපනය කරන ලද ශ්‍රී ලංකා මානව හිමිකම් කොමිෂන් සභාවද මූලික අයිතිවාසිකම් කඩවීම් පිළිබඳව විමර්ශන බලතල සහිතව ස්ථාපනය කරන ලද යාන්ත්‍රණයක් ලෙස ක්‍රියාත්මක වන්නට විය.
20 වන ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා කෙටුම්පත මගින් මූලික අයිතිවාසිකම් පරිච්ඡෙදයේ (ෂෂෂ වන පරිච්ඡෙදයේ) සඳහන් ප්‍රතිපාදන සංශෝධනය සඳහා යෝජනා නොකරයි. 20වන ව්‍යවස්ථා සංශෝධනය මගින් අපේක්‍ෂා කරන සංශෝධන සිදුවුවහොත් පුරවැසියන්ගේ මූලික අයිතිවාසිකම් භුක්ති විඳීමට බලපෑමක් සිදුවනු ඇත. එම බලපෑම 20 වන ව්‍යවස්ථා සංශෝධන කෙටුම්පතේ පහත ප්‍රතිපාදන ඔස්සේ විග්‍රහ කළ හැකිය.
ජනාධිපතිට පූර්ණ විනිර්මුක්තිය හිමිකිරීම
පවතින ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ ප්‍රතිපාදන අනුව ජනාධිපති විසින් කරනු ලබන විධායක හෝ පරිපාලන ක්‍රියාවක් මගින් යම් පුද්ගලයකුගේ මූලික අයිතිවාසිකම් කඩවන්නේ නම් හෝ එසේ කඩවීමට අත්‍යාසන්න වන්නේ නම් ජනාධිපතිට එරෙහිව මූලික අයිතිවාසිකම් නඩුවක් පැවරීමේ හැකියාව පුරවැසියන්ට පවතී.
මෙම අයිතිය පුරවැසියන්ට ලැබුණේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට එක් කරන ලද 19 වන සංශෝධනය මගිනි. 2018 වසරේ ඔක්තෝබර් මාසයේදී ජනාධිපති මෛත්‍රීපාල සිරිසේන මහතා පාර්ලිමේන්තුව විසුරුවා හැරීම මගින් සිය මූලික අයිතිවාසිකම් උල්ලංඝනය වී යැයි පවසමින් පුරවැසියන් පිරිසක් ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයේ මූලික අයිතිවාසිකම් නඩුවක් පැවරූ අතර ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය තීරණය කළේ ජනාධිපතිවරයාගේ ක්‍රියාව මගින් පුරවැසියන්ගේ මූලික අයිතිවාසිකම් උල්ලංඝනය වී ඇති බවයි. ඒ අනුව පාර්ලිමේන්තුව විසුරුවාහැරීමේ නියෝගය බල රහිත කරන ලදි. මේ වන විටත් ජනාධිපති මෛත්‍රීපාල සිරිසේන මහතාට එරෙහිව මූලික අයිතිවාසිකම් නඩු කිහිපයක් පවතී.
20වන ව්‍යවස්ථා සංශෝධන කෙටුම්පත මගින් යෝජනා කර ඇත්තේ ජනාධිපතිවරයාට එරෙහිව මූලික අයිතිවාසිකම් නඩු පැවරීමට පුරවැසියන්ට ඇති අයිතිය අහිමි කිරීමටය. එමගින් පුරවැසියන්ගේ මූලික අයිතිවාසිකම් සීමා වීමක් සිදුවේ.
මානව හිමිකම් කොමිසම
පත්කිරීමේ බලය ජනාධිපතිට හිමිවීම
ශ්‍රී ලංකා මානව හිමිකම් කොමිෂන් සභාව ස්ථාපනය කර ඇත්තේ 1996 අංක 21 දරන ශ්‍රී ලංකා මානව හිමිකම් කොමිෂන් සභා පනත මගිනි. පනතේ 3(2) වගන්තියේ සඳහන් වන්නේ කොමිෂන් සභාවේ කොමසාරිස්වරුන් පස්දෙනා ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාවේ නිර්දේශ මත ජනාධිපති විසින් පත් කළ යුතු බවයි (පනත සම්මතවන අවස්ථාව වන විට ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාව ස්ථාපනය වී නොතිබිණි). මෙවැනි ප්‍රතිපාදනයක් ඇතුළත් කර ඇත්තේ කොමිෂන් සභාවේ ස්වාධීනත්වය ආරක්‍ෂා කිරීම සඳහාය. කොමිෂන් සභාවේ ස්වාධීනත්වය පුරවැසියන්ගේ මූලික අයිතිවාසිකම් සමග සෘජුවම සම්බන්ධ වේ. 20 වන ව්‍යවස්ථා සංශෝධනය මගින් යෝජනා කරන්නේ මෙම කොමසාරිස්වරුන් පත්කිරීමේ අභිමත බලය ජනාධිපතිවරයාට පැවරීමටය. එහිදී ඔහු පාර්ලිමේන්තු සභාවේ නිරීක්‍ෂණ ලබාගන්නා නමුත් එකී නිරීක්‍ෂණ මගින් ජනාධිපතිවරයාගේ තීරණයට බලපෑමක් ඇති නොකරයි. මේ මගින් කොමිෂන් සභාවේ ස්වාධීනත්වට බලපෑමක් ඇතිවේ. කොමිෂන් සභාව ආරම්භයේදී ජාත්‍යන්තර ශ්‍රේණිගත කිරීම්වල ් ශ්‍රේණියේ සිටි ආයතනයක් වන අතර ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාව අකර්මණ්‍යව තිබූ කාලයේ ජනාධිපතිවරයා විසින් තම කැමැත්ත මත කොමසාරිස්වරුන් පත් කිරීමේ හේතුවෙන් කොමිසම ජාත්‍යන්තර ශ්‍රේණිගත කිරීම් ලැයිස්තුවේ ශ්‍රේණි 2ක් පහළට වැටුණි. 19 වන ව්‍යවස්ථා සංශෝධනය යටතේ නව කොමසාරිස්වරුන් පත් කිරීමෙන් පසුව කොමිෂන් සභාව නැවත ් ශ්‍රේණියට ඉහළ දමන ලදි. මේ අනුව මානව හිමිකම් කොමිෂන් සභාව පත් කිරීමේ තනි බලය ජනාධිපතිවරයාට පැවරීම පිළිබඳ 20 වන ව්‍යවස්ථා සංශෝධනයේ යෝජිත ප්‍රතිපාදන මගින් පුරවැසියන්ගේ මූලික අයිතිවාසිකම් භුක්ති විඳීමට අගතියක් සිදුවේ.
තොරතුරු කොමිසම පත්කිරීමේ බලය ජනාධිපතිට හිමිවීම
19 වන ව්‍යවස්ථා සංශෝධනය යටතේ තොරතුරු සඳහා ප්‍රවේශවීමේ අයිතිය මූලික අයිතිවාසිකමක් ලෙස ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට ඇතුළත් කරන ලදි. එකී අයිතිවාසිකම භුක්ති විඳීමට අදාළ පටිපාටිය නීතිය 2016 අංක 12 දරන තොරතුරු දැනගැනීමේ අයිතිවාසිකම් පනත මගින් සලසා තිබේ. මෙම පනත යටතේ තොරතුරු ඉල්ලීම් පිළිබඳව අභියාචනා විභාග කිරීමේ බලතල, රීති පැනවීමේ බලතල සහ තොරතුරු පනත යටතේ නඩු පැවරීමේ බලය ඇත්තේ තොරතුරු අයිතිවාසිකම් කොමිෂන් සභාව වෙතය. මෙම කොමිෂන් සභාව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාවේ නිර්දේශ මත ජනාධිපති විසින් පත් කළ යුතු බව පනතේ සදහන් වේ. 20 වන සංශෝධනයෙන් යෝජනා කරන්නේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාව අහෝසි කිරීමටය. ඒ අනුව පාර්ලිමේන්තු සභාවෙන් නිරීක්‍ෂණ ලබාගෙන කොමසාරිස්වරුන් ජනාධිපතිවරයාගේ අභිමතය මත පත්කරනු ඇත. එමගින් කොමිෂන් සභාවේ ස්වාධීනත්වය දැඩි ලෙස උල්ලංඝනය වන අතර එමගින් පුරවැසියන්ගේ තොරතුරු දැනගැනීමේ අයිතිවාසිකම්වලට අගතියක් සිදුවේ.
මැතිවරණ කොමිසමේ බලය සීමාකිරීම
ඡන්ද බලය මූලික අයිතිවාසිකමක් ලෙස ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ ප්‍රකාශිතව සඳහන් කර නොමැති නමුත් ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණ නඩු තීන්දු කිහිපයක් මගින්ම එය අදහස් ප්‍රකාශ කිරීමේ අයිතිය යටතේ වන මූලික අයිතිවාසිකමක් බවට ප්‍රකාශයට පත් කර ඇත. යෝජිත 20 වන සංශෝධනය මගින් මැතිවරණ කොමිෂන් සභාවේ බලතල කප්පාදුවකට ලක්කර තිබේ. විශේෂයෙන්ම මැතිවරණ සමයකදී රාජ්‍ය දේපළ මැතිවරණ ප්‍රචාරක කටයුතු සඳහා අයථා ලෙස පරිහරණය කිරීම වැළැක්වීම සඳහා මැතිවරණ කොමිසන් සභාවට ලබාදී තිබූ නඩු පැවරීමේ බලතල ඇතුළු බලතල රාශියක් කප්පාදුකර තිබේ. එසේම නිදහස් සහ සාධාරණ මැතිවරණයක් සදහා අවශ්‍ය වාතාවරණය සැකසීමේ ජනාධිපතිවරයාගේ වගකීමද මෙම සංශෝධනය මගින් ඉවත් කර තිබේ. මෙම තත්වය නිදහස් සහ සාධාරණ මැතිවරණ පැවැත්වීමට දැඩි සීමාවන් පනවයි. එබැවින් 20 වන ව්‍යවස්ථා සංශෝධන පනත් කෙටුම්පතේ මෙම ප්‍රතිපාදනද පුරවැසියන්ගේ මූලික අයිතිවාසිකමක් වූ ඡන්ද බලය භුක්ති විදීමට මෙන්ම සර්ව සාධාරණත්වයේ අයිතියට ද අගතිදායක ලෙස බලපානු ඇත.
ඔම්බුඞ්ස්මන් පත්කිරීමේ බලය ජනාධිපතිට හිමිවීම
රාජ්‍ය ආයතන තුළින් මූලික අයිතිවාසිකම් කඩවීමකදී පුරවැසියකුට පැමිණිලි කළ හැකි ආයතනයක් වන්නේ පරිපාලන කටයුතු පිළිබඳ පාර්ලිමේන්තු කොමසාරිස් හෙවත් ඔම්බුඞ්ස්මන්වරයාය. විධායකට එරෙහිව පුරවැසි පැමිණිලි විභාග කරන ආයතනයක් බැවින් ඔම්බුඞ්ස්මන්වරයා ඉතා ස්වාධීන පුද්ගලයකු විය යුතුය. පවතින ව්‍යවස්ථාමය ප්‍රතිපාදන අනුව ජනාධිපතිවරයා ඔම්බුඞ්ස්මන්වරයාගේ නම ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාවට නිර්දේශ කරන අතර ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාව එකී නම අනුමත කිරීමෙන් අනතුරුව ජනාධිපති විසින් ඔම්බුඞ්ස්මන්වරයා පත් කරනු ලබයි. යෝජිත සංශෝධනය අනුව ඔම්බුස්මන්වරයා පත්කිරීමේදී ජනාධිපතිවරයාට පරම අභිමතයක් හිමිකර ඇත. එහිදී පාර්ලිමේන්තු සභාව ලබාදෙන නිරීක්‍ෂයන්ගෙන් ජනාධිපතිවරයාට බැඳීමක් නොමැත. මේ තත්වය ඔම්බුඞ්ස්මන්ගේ ස්වාධීනත්වයට දැඩි ලෙස හානිකර වේ. ඔම්බුඞ්ස්මන්ගේ ස්වාධීනත්වය පළුදුවීම සහ විධායකයට දැඩි ලෙස බැඳීම් ඇතිවීම එහි සේවය ලබාගන්තා පුරවැසියන්ගේ මූලික අයිතිවාසිකම්වලට අගතිදායක ලෙස බලපානු ඇත.
මේ අනුව 20 වන ව්‍යවස්ථා සංශෝධනය මේ අයුරින්ම සම්මත වුවහොත් ලාංකික පුරවැසියන්ගේ මූලික අයිතිවාසිකම්වලට අගතිගාමී ලෙස එකී ප්‍රතිපාදන බලපානු ඇති බව පැහැදිලිය. මෙම ප්‍රධාන ශීර්ෂයන්ට අමතරව 20 සංශෝධනයයේ ප්‍රතිපාදන මගින් ඇතිවන අනිවාර්ය ප්‍රතිඵලයන් වන අධිකරණයේ ස්වාධීනත්වයට සිදුවන බලපෑම, රාජ්‍ය සේවා කොමිෂන් සභාවේ බලතල අඩුකර එය කැබිනට් මණ්ඩලයට ගැනීම, රාජ්‍ය සේවා කොමිෂන් සභාවේ ස්වාධීනත්වය අහිමිකිරීම, ජාතික පොලිස් කොමිෂන් සභාවේ ස්වාධීනබව අහිමි කිරීම සහ එහි බලතල කප්පාදු කිරීම, විගණන කොමිසම අහෝසි කිරීම සහ විගණකාධිපතිගේ බලතල කප්පාදු කිරීම මෙන්ම ජාතික ප්‍රසම්පාදන කොමිෂන් සභාව අහෝසි කිරීම මගින්ද පුරවැසියන්ගේ මූලික අයිතිවාසිකම් භුක්ති විදීමට සෘණාත්මක ලෙස බලපෑමක් සිදුවනු ඇත.■
