අන්තවාදය තුරන් කිරීමේ ව්‍යාපෘතියක් බව කියමින්, චීනයේ ජනවාර්ගික කණ්ඩායමක අනන්‍යතාවය මකාදැමීමේ ව්‍යාපෘතියක 2014 සිට මේ දක්වා චීනය යෙදෙනවා. මේ වන විට ලෝකයේ දැවැන්තම මානව හිමිකම් උල්ලංඝන කිරීමේ සිදුවීම් අතර එය තියෙනවා.
එම ජනවර්ගය හඳුන්වන්නේ උයිගර් යන නමින්. ඔවුන් චීනයේ සින්ජියැන්ග් නම් ප්‍රදේශයේ පදිංචිව සිටින ජනකොටසක්. චීන රජය ඔවුන්ට සලකමින් ඉන්නේ ඉතා භයානක සහ නපුරු ආකාරයට. මේ පිළිබඳ තොරතුරු පසුගිය වසර පහක කාලය තිස්සේ වරින්වර හෙළිවෙන්නට පටන්ගත්තා.
මේ වනවිට එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ වාර්තා, හෙළිදරව් කරන ලද චීනයේ අභ්‍යන්තර තොරතුරු හා සැටලයිට් ඡායාරූප වලින් උයිගර් මුස්ලිම්වරුන්ගේ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම ගැන විශාල කොටසක් හෙළිවී තිබෙනවා. එහෙත්, චීනය සතු බලය නිසා, එම ව්‍යාපෘතියට එරෙහිව ලෝකයේ අනෙකුත් රටවල්වලට කළ හැක්කක් නැති තරම්. එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය පවා චීනය ඉදිරියේ දුර්වලයි.
යම් ජනවර්ගයකට අයත්වීම නිසා විශේෂිත සැලකීමට ලක් කිරිම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ විශේෂ කමිටුවේ සාමාජික ගේ මැක්ඩූගාල් 2018 අගෝස්තුවේ ජිනීවාහි පැවති, චීනයේ ප්‍රතිපත්ති පිළිබඳ දින දෙකක සමාලෝචන වැඩසටහනක ආරම්භක සැසියේදී මෙම මානව හිමිකම් කැඩීම ගැන කියා තිබුණා. එහිදී එම කමිටුව සාක්ෂ්‍ය ලෙස තනි සිදුවීම් ගණනාවක් ඔහු ඉදිරිපත් කර තිබුණා.
එහිදී ප්‍රකාශ කළේ උයිගර් මුස්ලිම්වරුන් මිලියනයකට වැඩි පිරිසක් නීතියට පිටින් සිරගත කර සිටින බවට පිළිගත හැකි තොරතුරු ලැබී තිබෙන බව. වසර කිහිපයක් තිස්සේ මිලියන දෙකක පිරිසක් නැවත අධ්‍යාපනය ලබාදීමට සහ නැවත අධිශික්ෂණයට ලක් කිරීමට යොමු කර ඇතැයි එක්සත් ජාතීන්ගේ වාර්තාවේ සඳහන් වුණා. මෙම ප්‍රදේශයේ ජීවත්වන ජනතාවට චීනයේ අනෙකුත් ජනතාවට හිමි අයිතිවාසිකම් අහිමි කර ඇති බව එහිදී ඔහු කීවා.
උයිගර් ජනවර්ගයට අයත් සිසුන් සිය ගණනක් විදෙස්ගතව සිට ෂින්ජියැන්ග් දක්වා ගිය පසු අතුරුදන් වී ඇති බව එම වාර්තාවේ සඳහන් කර තිබුණා. ඒ අතරින් පිරිසක් සිරගත කර ඇති බවත්, ඒ අතරින් ඇතැම් අය සිරගත කර සිටියදී මියගොස් ඇති බවත් එහි කියා තිබුණා.
මෙම ජනවර්ගයේ අනන්‍යතාව නිසාම එම ජනතාව රාජ්‍යයේ සතුරන් ලෙස සලකන බවත් ඔහු කියා තිබුණා. එදිනෙදා ආගමික ක්‍රියාවක යෙදීම පවා දඬුවම් ලැබීමට හේතුවක් වී ඇති බව ඔහු එහිදී කියා තිබුණා. මේ සියල්ල කර තිබුණේ ‘අන්තවාදය මැඬලීම’ යන ලේබලයට මුවාවෙමින්.
වාර්තාවලට අනුව යුදෙව් සංහාරයෙන් පසු යම් ජනකොටසකට අයත් වැඩිම පිරිසක් එකවර කඳවුරුවල රැඳවූ අවස්ථාව මෙය. උයිගර් ජනවර්ගයට අයත් මිලියන ගණනක් ඉන්නවා. චීනයේ අවසාන ඉලක්කය ඒ සියළුදෙනා මුස්ලිම් ආගම හා අනන්‍යතාව අත්හැර කොමියුනිස්ට් පක්ෂයට අනුගත කරවාගැනීම. යම් ජනකොටසක් සිතන පතන අන්දම, ඔවුන්ගේ සංස්කෘතිය බලහත්කාරයෙන් යටපත් කිරීම සුමට කාර්යයක් නෙවෙයි. එය බලහත්කාරයෙන් කළ යුතු අතිශය මර්දනකාරී ක්‍රියාවක්.
සින්ජියැන් ප්‍රදේශය පිහිටා ඇත්තේ චීනයේ උතුරු-බටහිර කෙළවරේ. උයිගර්වරුන් කාලෙක පටන් චීන කොමියුනිස්ට් පක්ෂයේ සහ චීන සමූහාණ්ඩුවේ පාලනය සමඟ ආරවුලක සිටියා. ඔවුන් මුස්ලිම් වීම අනෙකුත් චීන ජාතිකයන්ගෙන් ඔවුන් වෙනස්වන ප්‍රධාන සාධකයක්.
චීනය දැඩි මුස්ලිම් විරෝධී රාජ්‍යයක්. සරල උදාහරණයක් මෙසේයි. එරට රාජ්‍ය මාධ්‍යයක විකාශය කළ රියැලිටි වැඩසටහනක් වන ‘ඩිවාස් හිට් ද රෝඞ්’ වැඩසටහනේදී, පිරිසක් ඩුබායි වෙත ගියා. ඩුබාහිහි සිටි සියළු මුස්ලිම් සාම්ප්‍රදායික ඇඳුම් ඇඳගත් සියළු පුද්ගලයන්ව විවිධ කාටූන් රූපවලින් ආවරණ කර තිබුණා. හිජාබය වැනි ඇඳුම්, මුස්ලිම් හිස්වැසුම් එකක්වත් ඒ ඩුබායි සංචාරය අතරතුරේ පෙන්වුවේ නැහැ. එවැනි සිදුවීම්වලින් චීනයේ මුස්ලිම් විරෝධී ප්‍රවේශය පැහැදිලි වෙනවා.
ඇතැම් චීන ජාතිකයන් උයිගර් මුස්ලිම්වරුන්ට විරුද්ධයි. වාර්තා වැඩසටහන්වලදී උයිගර්වරුන් ගැන කතාකරන ඇතැම් බීජිං ජාතිකයන් කියන්නේ ‘ඔවුන් හොරුන් සහ වංචාකරුවන්.’ කියා. යම් ජනවර්ගයක් විස්තර කරන්නට එවැනි යෙදුමක් පාවිච්චි කිරීමම යහපත් තත්වයක් නොවෙයි.
චීන සමූහාණ්ඩුව කාලයක් තිස්සේ සාම්ප්‍රදායික චීන ජාතිකයන් සින්ජියැන් ප්‍රදේශයට සංක්‍රමණය වීම දිරිමත් කර තිබුණා. එම චීන ජාතිකයන්ට උයිගර් ජාතිකයන්ට වඩා වැඩි වැටුප්වලට රැකියා දී තිබුණා. මෙම තත්වය වර්ධනය වී 2009 දී විශාල ගැටුම් ඇතිවී, හාං-චීන ජාතිකයන් විශාල පිරිසක් මියගොස් තිබුණා.
මෙම සිදුවීම්වලට පසුබිම් වූ සංකීර්ණ තත්වයට සංවේදී නොවී, චීන සමූහාණ්ඩුව උයිගර් මුස්ලිම් ජාතිකයන් ත්‍රස්තවාදීන්, අන්තවාදීන් ලෙස ලේබල් කළා.
උයිගර් මුස්ලිම්වරුන්ට එරෙහි වත්මන් ව්‍යාපෘතිය චීන ජනාධිපති ක්ෂි-ජින් බලයට පත්වූ පසු ආරම්භවූවක්. ඔහු ත්‍රස්තවාදයට එරෙහි ‘තදින් ක්‍රියාකිරීම’ නම් වූ වැඩසටහනක් 2014 දී ආරම්භ කළා. එම ව්‍යාපෘතියෙන් කෙරුණේ උයිගර් මුස්ලිම්වරුන් සියළුදෙනාම ත්‍රස්තවාදීන් ‘වීමේ ඉඩක් ඇති’ පුද්ගලයන් ලෙස සලකමින් කටයුතු කිරීම. ඒ අනුව ඔවුන් ජීවත් වූ ප්‍රදේශ දැඩි ලෙස නිරීක්ෂණය කරන්නට පටන්ගත්තා. සින්ජියැන් ප්‍රදේශය ලොව වැඩිපුරම නිරීක්ෂණයට ලක්වන ප්‍රදේශයක්.
2019 දී බීබීසී පැනොරාමා ආයතනයේ ‘හව් ටු බ්‍රේන්වොෂ් අ මිලියන් පීපල්’ නම් වාර්තා වැඩසටහනේදී පෙන්වාදෙන්නේ උයිගර් මුස්ලිම්වරුන් ජීවත්වන හැම නිවෙසකම ඉදිරිපස හා පසුපස දොරටු කැමරා දමා නිරීක්ෂණය කරන බව. යමෙක් අසල්වැසියන් සමඟ වැඩිපුර මිත්‍රශීලී වෙනවාද, අඩුවෙන් මිත්‍රශීලී වෙනවාද. නිවසේ ඉදිරිපස දොරටුවෙන් වෙනුවට පසුපස දොරටුවෙන් නිවසට ගියාද වැනි සිදුවීම් පවා ‘සැකසහිත’ සිදුවීම් ලෙස නම් කර තිබෙනවා.
එවැනි ආගමික අන්තවාදය පිළිබඳ සැකසහිත හැසිරීම් 75ක් රජය ලැයිස්තුගත කර තිබුණා. ඇතැම් ඒවා කලින් කී ලෙස විකාරසහගතයි. වෙනදාට වඩා වැඩිපුර කෑම ගබඩා කිරීම, මත්ද්‍රව්‍ය හා දුම්වැටි පාවිච්චි කොට එක්වරම ඒවා අත්හැරියාද, හේතුවක් සිතාගත නොහැකි ආකාරයට ව්‍යායාම් උපකරණ මිලදීගත්තාද වැනි හේතු සැකසහිත හේතු ලෙස නම් කර තිබෙනවා.
චීනය එවැනි කරුණු මත උයිගර් මුස්ලිම්වරුන් ගැන තොරතුරු එකතු කරනවා පමණක් නෙවෙයි, ඒවා පරිගණක පද්ධතිවලට ඇතුළත් කොට එම දත්ත මත ‘අන්තවාදීන්’ හඳුනාගන්නවා. 2019 නොවැම්බර් මාසයේ එන්බීසී නිව්ස් ආයතනයේ වාර්තාවකට අනුව එක් මාසයක් තුළ එම පද්ධතියෙන් පුද්ගලයන් 24,000ක් සැකසහිත බව හඳුනාගෙන, 15,000ක් කඳවුරුවලට යොමුකර තිබුණා.
මේ ගැන අදහස් දක්වමින් 2019 දී චීනයේ නිලධාරියෙකු සීබීඑස්එන් මාධ්‍ය ආයතනයට කියා තිබුණේ මෙලෙස. ‘ඇතැම් පුද්ගලයන් මිනීමැරුමක් කරන්නටත් පෙර ඔවුන් මිනීමැරුමක් කරන්න ලෑස්ති බව අඳුනගන්න පුළුවන්. අපි ඔවුන් අපරාධය කරනතුරු බලා ඉන්න ඕනෑද? ඊට පෙර එය නවත්වන්න ඕනෑද?’
මෙය විකාරසහගත තර්කයක්. යමෙකු මිනීමැරුමක් කරන බව කලින් කියන්නේ කෙලෙසද? මෙම ප්‍රකාශයෙන්ම පැහැදිලි වන්නේ චීන ආණ්ඩුව අපරාධයක් නොකළ අය පවා කඳවුරුවලට ගෙනයන බව. ඒ ඔවුන් අපරාධ කරන්නට ඉඩ ඇති බව කියමින්. ‘රැවුළ වැවීම, ආහාර නොගෙන උපවාසයේ යෙදීම, ගුවන් බලපතක් සඳහා අයදුම් කිරීම’ ආදී හේතු පුද්ගලයන් රඳවා තැබීමට තවත් හේතු වුණා.
චීනය මුලින් මෙම කඳවුරු පවතින බව ප්‍රතික්ෂේප කළා. ඊට පසු කීවේ මෙම ස්ථාන වෘත්තිය පුහුණු මධ්‍යස්ථාන කියායි. 2019 දී මෙම කඳවුරු වෘත්තිය පුහුණු මධ්‍යස්ථාන පමණක් බව පෙන්වන්නට, චීන ආණ්ඩුව මාධ්‍යවේදීන් පිරිසක් මෙම කඳවුරු ඇතුළට රැගෙන ගියා. ඉතා ප්‍රවේශමෙන්, ඔවුන් ඇඟිල්ල දිගුකරන පැත්ත පමණක් පටිගත කරන්නට ඉඩදෙමින් මාධ්‍යවේදීන්ව ඇතුළට ගෙනගොස් තිබුණා. එම කඳවුරුවල වීඩියෝ නරඹන විටම පෙනෙන්නේ මෙම කඳවුරුවල මොකක් හෝ අවුලක් ඇති බව. රඳවා සිටි අය රොබෝවරුන් මෙන් ගීත ගයන අන්දම, එකම තාලෙට නර්තනයේ යෙදෙන අන්දම වීඩියෝවලට හසුවී තිබුණා.
‘අපි හැමෝම දැනගත්තා අපේ මොකක්හරි වරදක් තියෙන බව. වාසනාවට කොමියුනිස්ට් පක්ෂය සහ ආණ්ඩුව අපට නොමිලේ පුහුණු ලබාදීමේ වැඩසටහනක් පටන්ගත්තා.’ එම සංචාරයේදී මාධ්‍ය වෙත අදහස් පළකළ කඳවුරක රැඳී සිටි කෙනෙක් කීවේ එහෙම.
කඳවුරක සිටි එක් කාන්තාවක අප පෙර බීබීසී පැනොරාමා ආයතනයේ වාර්තා වැඩසටහනකට සම්මුඛ සාකච්ඡාවක් ලබාදී තිබුණා. ‘අපි ටොයිලට් වලට යනකොට අප පසුපස ඔවුන් එනවා. ඉක්මන් කරන්න, ඉක්මන් කරන්න. ඔවුන් අපට කියනවා. අපි ඉක්මන් කළේ නැතිනම්, ඔළුවට විදුලිසැර අල්ලනවා. ඒක ගොඩක් රිදෙනවා. ඔවුන් ගොඩක් ඒක කළා. අපට රිදුණත් අපි කියන්න ඕනෑ, ස්තූතියි ගුරුතුමනි. අපි ආපහු පරක්කු වෙන්නේ නැහැ’ කියලා.
ඊට අමතරව ජුනි 29 වැනිදා ඇසෝසියේටඞ් ප්‍රෙස් ආයතනයේ වාර්තාවක සඳහන් වුණේ උයිගර් කාන්තාවන් බලහත්කාරයෙන් ගබ්සා කිරීම, කෘත්‍රිම වඳකිරීම් ආදී ක්‍රියා පවා සිදුකරන බව. ඕනෑවට වඩා ඉස්ලාම් බව හැඟෙන නම් දරුවන්ට යෙදීම තහනම් කිරීම, පල්ලියට යෑම වැළැක්වීම, උයිගර් දරුවන්ට බෝඩිම් පාසල් ඉදිකිරීම තහනම් කිරීම (මද්රාසා විරෝධය) ආදී ක්‍රියා ඔවුන් සිදුකරනවා. 2019 ඔක්තෝබර් මාසයේ ඒඑෆ්පී ආයතනය වාර්තා කර තිබුණේ උයිගර් ජනතාවගේ පාරම්පරික සුසාන භූමි ඉවත් කොට ‘සතුටු උද්‍යාන’ තනා බව. එවැනි සිදුවීම් නිසා මෙය පැහැදිලි වාර්ගික සංහාරයක් බව තර්ක කළ හැකියි.
පසුගිය වසර කිහිපය තිස්සේ උයිගර් මුස්ලිම්වරුන් පිළිබඳ ජාත්‍යන්තර සමාජයේ අවදානය යොමු වූ නිසා චීන සමූහාණ්ඩුව මෙම කඳවුරු කිහිපයක් වසා දමා තිබෙන බව වාර්තා වෙනවා. එහෙත්, එලෙස වසා දැමීමෙන් පසු, එම කඳවුරුවල සිටි පුද්ගලයන්ට එරෙහි විමර්ශන සිදුකොට අධිකරණයෙන් වරදකරුවන් කොට, ඔවුන් සිර කඳවුරුවලට යොමුකර තිබෙනවා. ඒ අනුව තවදුරටත් පුහුණු මධ්‍යස්ථාන ලෙස නොව, සිරකඳවුරු තුළම ඔවුන් රඳවා තබාගත හැකියි.
නවතම තත්වය වන්නේ උයිගර් ජාතිකයන් දැවැන්ත කම්හල්වල සේවයට බලහත්කාරයෙන් යොමු කිරීම. මේ දිනවල චීනය විශාල වශයෙන් මුහුණු ආවරණ නිපදවනවා. මෙම මුහුණු ආවරණ නිපදවන්නට බලහත්කාරයෙන් කම්කරුවන් ලෙස උයිගර් මුස්ලිම්වරුන් යොදාගන්නා බව සැටලයිට් ඡායාරූප ඇතුළු සාක්ෂි සහිතව මාධ්‍ය හෙළිදරව් කර තිබෙනවා. එලෙස නිපදවන මුහුණු ආවරණ ඇමෙරිකාව ඇතුළු ලෝකයේ රටවල් රැසකට යවන බවත් හෙළිකර තිබෙනවා.
උයිගර් වැසියන් කම්කරුවන් ලෙස සේවයේ යෙදවීම, ඔවුන්ට රැකියා ලබාදෙන යහපත් ව්‍යාපෘතියක් ලෙස චීන රජය හඳුන්වනවා. උපන් ප්‍රදේශයෙන් ඈත් කිරීමෙන් ඔවුන් අන්තවාදී අදහස්වලින් ඈත් කොට, අධ්‍යාපනය ලබාදෙන බව චීන රජයේ මාධ්‍ය කියනවා. එහෙත් ඔවුන් බලහත්කාරයෙන් නිවෙස්වල ඈත ස්ථානවල බලහත්කාරයෙන් රඳවමින් රැකියාවලට යොමු කිරීම කිසිසේත්ම ‘යහපත්’ ව්‍යාපෘතියක් නොවෙයි.
2020 මාර්තු 01 වැනිදා ඕස්ටේ්‍රලියාවේ ඒඑස්පීඅයි නම් ආයතනය කළ විමර්ශනයකින් හෙළිකර තිබුණේ 80,000කට වැඩි පිරිසක් පසුගිය කාලයේ ඔවුන්ගේ ප්‍රදේශවලින් ඈත් කොට රැකියා සඳහා යොමුකර ඇති බව. මෙලෙස නිවෙස්වලින් බලහත්කාරයෙන් ඈත්කළ කම්කරුවන්ගේ සේවය චීනයේ හා විදෙස් සමාගම් 83ක්ලබාගන්නා බව එම වාර්තාවල සඳහන්. නයිකි, ෆෝක්ස්වැගන් වැනි සමාගම් පවා ඒ අතර සිටිනවා.
මේ වනවිට නයිකි සමාගම මෙම වාර්තා පිළිබඳ සැලකිල්ලට ගෙන, ක්‍රියාමාර්ග ගන්නා බව නිවේදනය කර තිබෙනවා.
එහෙත් බීබීසී මාධ්‍යවේදියෙකු ෆෝක්ස්වැගන් සමාගමේ ප්‍රධාන විධායක නිලධාරිවරයාගෙන් 2019 දී මේ ගැන විමසුවාම ඔහු මෙසේ කියා තිබුණා.
‘අපි ආඩම්බර වෙනවා, ඔවුන්ගේ ප්‍රදේශයේ රැකියා අවස්ථා නිර්මාණය කරන්නට හැකිවීම ගැන. එය ප්‍රයෝජනවත් බව අපි හිතනවා.’
එයට ප්‍රතිචාර ලෙස මාධ්‍යවේදියා විමසා තිබුණේ මෙලෙස. ‘ෂින්ජියැන් එක්ක නම ගෑවීම ආඩම්බර විය හැකි කාරණයක් නොවෙයි. චීන ජනරජය එම ජනතාවට සලකන ආකාරය පිළිබඳ සලකා..’
‘මට ඒ ගැන විනිශ්චයක් දෙන්න බැහැ.’
‘එහෙත් ඔබ ඒ ගැන දන්නවාද?’
‘නැහැ, ඔබ කියන්නේ කුමක් ගැනද කියා මා දන්නේ නැහැ.’ නැවත ප්‍රතිචාර ලෙස විධායක නිලධාරියා කියා තිබුණේ එලෙස. එම සම්මුඛ සාකච්ඡාවේදී ෆෝක්ස්වැගන් ප්‍රධානියා එම දැවැන්ත මානව හිමිකම් ගැටළුව මඟහැර යන්නට උත්සාහ කළ බව පෙනෙනවා.
අඩු වැටුපට, බලහත්කාරයෙන් සේවයේ යොදවන සේවකයන් නිසා දැවැන්ත සමාගම් ඉහළ ලාභයක් ලබනවා. එම ලාභය අත්හරින්නට එක් සමාගමක් සූදානම් වුණත්, තවත් සමාගමක් මානව හිමිකම් නොතකා එම ලාභදායී අවස්ථාව ඩැහැගැනීමට ක්‍රියා කරන්නට ඉඩ තියෙනවා.
උයිගර් ජාතිකයන් රඳවා තැබූ කඳවුරුවල සිටි, බීබීසී පැනොරාමා ආයතනයට සම්මුඛ සාකච්ඡාවක් ලබාදුන් අප ඉහත සඳහන් කළ කාන්තාව කඳවුරෙන් එළියට ආ පසු බලහත්කාරයෙන් රැකියාවක යොදවා තිබුණා. ඇය නිවසෙන් ඈතට ගෙනගිය නිසා පුංචි දියණිය ඇතුළු පවුලෙන් වෙන්ව සිටින්නට සිදුවුණා. ඇගේ පුංචි දියණිය ඒබීසී නයිට්ලයින් ආයතනය ඉදිරියේ තමාට මවගෙන් වෙන්ව සිටීමේ අත්දැකීම ගැන කියන විට, මවගේ හඬාවැටීම වීඩියෝවල සටහන් වී තිබුණේ සංවේගජනක ආකාරයට.
දැන් ඇති ගැටළුව වන්නේ චීනයේ මෙම මානව හිමිකම් උල්ලංගණයට එරෙහිවන්නේ කවුද යන්න. ලෝකයේ රටවල් බොහොමයක් චීනය හා මිතුරුවන්නට කැමතියි. එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට පවා තනිව කළ හැකි දේ සීමිතයි. 2020 මුල ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ කොංග්‍රසය උයිගර් මුස්ලිම්වරුන්ගේ අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ පනතක් සම්මත කරගත්තා. ඇමෙරිකානු ජනාධිපතිවරයා එම පනතට අත්සන් තැබුවා. එහෙත් 2020 ජුනි 17 වැනිදා වෝල් ස්ටී්‍රට් ජර්නල් වාර්තා කර තිබුණේ ට්‍රම්ප් ජනාධිපතිවරයා මෙම කඳවුරු ඉදිකිරීම ඉතා යහපත් ක්‍රියාවක් යැයි චීනයේ ජනාධිපති ෂි ජින්පින්ට පෞද්ගලිකව කියා ඇති බව. චීන විරොධී යැයි සලකන ඇමෙරිකාවේ ජනාධිපතිවරයා එසේ කියන විට, අනෙක් චීන විරෝධී රාජ්‍යය වන ඉන්දියාවද උයිගර් මුස්ලිම්වරුන්ගේ ආකෘතිය කාෂ්මීරයට යොදන්නට උත්සාහ කරන බව පසුගිය කාලයේ වාර්තා පළවුණා. එවැනි පසුබිමක චීනයේ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනයට කිසිවෙකු එරෙහි නොවීමත්, ලොව වෙනත් රටවල් එය අනුකරණය කිරීමත් සිදුවිය හැකියි.■
■ 
