සත්ත්ව ලෝකය විවිධත්වයෙන් යුතු ජෛව කාණ්ඩයකි. ආහාර ගැනීම, ආරක්ෂාව, වර්ගයා බෝකිරිම, සංචරණය, පරිසර තත්වයන්ට මුහුණ දීමේදී, දරණ ලක්ෂණ සහ හැකියාවන්, විවිධ රටාවන්ගෙන් විචිත්‍ර වුවකි. මානවයා අනෙක් සත්ත්ව කාණ්ඩ අතර විශේෂණය වීමේදී හා පරිණාමික ක්‍රියාවලියෙ දී, ඔහු සතු ලක්ෂණ සහ හැකියාවන් දියුණු කර ගැනීමට සමත්ව ඇත. එය අනෙකුත් සත්ත්ව විශේෂයන්ගෙන් වෙන් වන්නේ, මානවයා සංස්කෘතියක් ගොඩ නගා ගැනීම හේතුවෙනි. පරිසරයේ අනෙක් සතුන්ට නොමැති මානවයා සතු සංස්කෘතික ලක්ෂණ, විවිධත්වයෙන් පිරි එකකි. එය රටකින් රටකටත් සමාජයෙන් සමාජයටත් වෙනස් ලක්ෂණයන්ගෙන් යුක්ත වෙයි. අප්‍රිකාව තුළ බිහි වන මානවයා, ලොව පුරා තම ජනාවාස සකසා ගැනීමේදී, එම පරිසර තත්වයන්ට ගැලපෙන ආහාර සකසා ගැනිම්, ඇදුම් පැලදුම්, ඇදහිලි විශ්වාස, සන්නිවේදන ක්‍රමයන් (භාෂාව), නිවාස, කලාව, නැවත නැවත සංස්කරණය කර ගනිමින්, අද දක්වා ගොඩනගා දියුණු කරගත්, කිසියම් සංස්කෘතික උරුම කරුවන් ලෙස වර්තමානයේ දිවි ගෙවයි.
සංස්කෘතික මිනිසා, පරිසරය තුළ දියුණු අනුවර්තනීය හැකියාවන්ගෙන් යුක්ත සත්ත්වයෙකු වීමට භෞතික සැකැස්මත්, බුද්ධිමය ප්‍රභාවත්, හේතුවිය. මිනිසා යනු උගන්වන ඉගෙන ගන්නා සත්ත්වයෙකි. අනෙක් සත්ත්වයන්ට වඩා මතක ශක්තිය අතින් වැඩිය. කුරුලු ලෝකය තුල ඇතැම් කුරුලු විශේෂයන්ට (ගිරවා, මයිනා) වචන අණුකරනය කළ හැකි වුවද, ඔවුන්ට ඇත්තේ කුරුළු මොළයකි. මිනිස් මොළයේ කපාල ධාරිතාව නියුරෝන බිලියන සියයකින් යුක්ත වන බැවින්, මතක ශක්තිය වැඩිය. වයස අවුරුදු 4-5 දරුවෙකුට වචන 1600 -2000 පමණ ශබ්ද ප්‍රමාණයක් අනුකරණය කළ හැකිය. හදා වඩා ගන්නා චිම්පන්සියෙකුට වචන අණුකරනයට පුරුදු කිරිමේදි, වයස අවුරුදු පහක හයක දරුවකු, වචන 2000ක් අනුකරණය කරණ විට වචන 4ක් වැනි ප්‍රමාණයක් පමණක් උච්චාරණය කළ හැකිය. එයට හේතුව ශබ්ද උච්චාරණයට අවශ්‍ය උපකරණ නොමැති කම නොව මොළයේ ව්‍යුහමය සැකැස්මයි.
සත්ත්ව ලෝකයේ අනෙක් සතුන්ගේ ළමා කාලය මානවයාට සාපෙක්ෂව කෙටිය. මිනිසාට දිගු ළමා කාලයක් ඇත. කුඩා අවධියේදී පෝෂණය කිරීම, ආරක්ෂා කිරීම, පිරිසිදු කිරීම, සෙල්ලම් කරවීම, පුහුණු කිරීම දෙමාපියන් විසින් සිදු කරයි. මෙම ක්‍රියාවලිය අනෙක් සත්ත්ව විශේෂයන්ට වඩා මානවයා, ඉතා දියුණු හා පහසු අකාරයෙන් ඉටු කර ගනී. දෙමාපියන් අනුකරණය කරමින් ඉගෙන ගැනීම, මානවයා නිරන්තරයෙන් සිදු කරනු ලබයි. දෙමාපියන් අනුගමනයෙන් ඉගෙන ගන්නා බොහෝ දෑ, අප වැඩිහිටි වියට පැමිණි විට කරන කියන දෑහි, පදනම වෙයි.
අනුකරණයන් පුරුදු බවට පත්වී, ඊට අනුව වැඩිහිටි වියේදී හැසිරෙන්නේ, කිසියම් ආචාර ධර්ම පද්ධතියකට අනුව චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර සිදු කරන්නේ, කිසිදු බුද්ධිමය එකඟතාවකට පැමිණ නොවේ. ඒවා අප සිදු කරන්නේ කුඩා කළ තදින් මනසට කා වැදී ඇති අනුකරණයන්ගේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙසයි. කුඩා කළ අනුකරණයේ පුරුදු අපට අමතකව ගියද, එහි දිගුව වැඩිහිටි වියෙදී ද දැක ගත හැකිය.
මෙම ලක්ෂණයන් ඉතා හොදින් අධ්‍යයනය හැක්කේ සමාජයක් තුල ආගමික හා පක්ෂ, දේශපාලනික වී ඇති අයුරිනි. ලෝකයේ ආගම් 4200ක් පමණ ඇත. එම ආගම්වල, වැඩි බහුතරයක් අනුගාමිකයන් බිහි වී ඇත්තේ, මව්පිය පසින් ලැබුණු දායාදයක් ලෙසිනි. එනිසා එම අනුගාමිකයන් ඉතා හොදින් තම ආගම් කුලකය තුල කටයුතු කරයි. එය සමාජය තුළ බෞද්ධ, හින්දු, ක්‍රිස්තියානි, මුස්ලිම් ආදි ලෙස දැකිය හැකිය. බෞද්ධයෙකු බෞද්ධ වී ඇත්තේද, මුස්ලිම් අයෙකු මුස්ලිම් වී ඇත්තේද, එම ආගම් දහම්වල ධර්මය, බුද්ධිමය විමසා බැලීමකින් නොව, දෙමව්පියන් අනුකරණයෙන් ලත් පුරුදු ලෙසය. ආගම්වල විවිධ සංකේත භාවිතාවන් පංච ඉන්ද්‍රියන්ටම (ඇස, කණ , නාසය, දිව, ශරිරය) යෝග්‍ය වන අයුරින්, එහිම අනුගාමිකයන් බවට පත් කර ගැනීමට අවශ්‍ය වතාවත් වලින් යුතු වෙති. දෙමාපියන්ගේ පුහුණුවත්, අනුකරණයත් විසින් බුද්ධියක් සහිත මානවයා, ඒවායේ ගොදුරු බවට පත්වෙති. දෙමාපියන්ගේ ජාන බලපෑම විසින්, ලක්ෂණ හා හැකියාවන් යම් ප්‍රමාණයක් භෞතික ශරිර ලක්ෂණ විශයෙහි දරුවන්ට ලැබෙති. එහෙත් සිතීමේ හැකියා බුද්ධිය, ආගමික බව හෝ දේශපාලනික බව, ජානගතව රැගෙන යා නොහැකිය. දරුවකුගේ සිත මුල් අවස්ථාව තුළ ඉතා පිරිසිදු එකකි.
නිදසුනක් ලෙස සුදු කඩදාසියක් බඳුය. එය බුදුරදුන්ගේ පෙන්වා දීමට අනුව නම් ‘පබස්සර මිදං භික්ඛවේ චිත්තං’ ආදී වශයෙනි. ඒ දරුවකුගේ සිත ප්‍රභාස්වර බවයි. එනම් පිරිසිදුය යන්නයි. එය විවිධ හැඩයන් සහ ස්වරූපයන් ගන්නේ බාහිර වටපිටාව අනුවයි. මුස්ලිම් මව්පිය දෙපලකට දාව උපදිනා දරුවකු සිංහල බෞද්ධ පරිසරයක ඇති දැඩි කලොත් එම දරුවා මුස්ලිම් සංස්කෘතික හැඩයක් නොව සිංහල බෞද්ධ හැඩයක් ගනියි. හෙළ වහරේ එන කියමනක් වන ‘ජන්මයට වඩා පුරුද්ද ලොකුයි’ යන්න තුලින් කියවෙන්නේද එම අදහසමය. කුඩාකල ආගමික නැඹුරුව විසින් ගෙනා සමහර පුරුදු දැන ඉගෙන ගත්තද, එහි බලපෑමෙන් මිදිය නොහැක.
බෞද්ධයන් නිබඳව මුස්ලිම්, හින්දු සත්ව ඝාතන ගැන කතා කරති. එම ක්‍රියා හෙලා දකිති. එහෙත් අලි ඇතුන් පෙරහැර සංස්කෘතිය සඳහා භාවිතා කිරීමෙන් වන සත්ත්ව හිංසනයත්, මෑතකාලීන වන බිම්වලින් අලි සොරකම් කල භික්ෂුන්ට දඬුවම් දීම නොකළ යුතු දෙයක් ලෙස පවා සිතන්නට වීමත් නිසා බෞද්ධයන් ද එම කුලකයටම අයත් බව පැහැදිලිය. තම ආගම් කුලකය සිදු කරන වරද, වරදක් ලෙස දැකීමේ නොහැකියාව, අනුකරණයන් හරහා පුරුදු බවට පත්වු වහල් මානසිකත්වයන් ගැන සිතීමේ දී අරුමයක් නොවේ. එනිසා ආගමික කුලකයන් තුල ආත්ම වංචනිකයන් බහුලව දැකිය හැක.
මෙම තත්වය සියලු ආගම්වල අන්ධ භක්තිකයන් තුල දක්නට ලැබේ. එනිසා තමාගේ හිතලුව සාධාරණ ලෙස සිතා තෘප්ත වීම ඔවුන්ගේ සතුටයි. එවැනි භක්තිවන්ත අනුගාමිකයන්, ආගම සුරැකීම විෂයෙහි, අනෙකා මරා දැමීමට වුවද පෙලඹිය හැකිය. අනුකරණයන්, ජීවන පුරුදු බවට පත්වීමේ වහල්භාවය විසින් විචක්ෂණශීලි බවත්, නිදහස් චින්තනයත්, යටපත් කරයි. එය නොදියුණු ලක්ෂණයකි. වැඩි වැඩියෙන් ආගම දෙවුරේ තබා කටයුතු කරන සමාජයක්, බුද්ධිමය වශයෙන් ඉදිරිගාමී නොවේ. එවන් සමාජ තුළ දැකිය හැක්කේ ආගමික වහලුන්ය. ඔවුන් ධර්මයට ඉතා දුර ඇත්තෝ වෙති. ඔවුන් ධර්මය විකෘති කරමින් ආගම දහම රකින්නෝ ලෙස පෙනි සිටිති.
කුඩා කළ හුරු පුරුදු, බුද්ධිමත්ව විමසා බලා වැඩිහිටි වියේදී, ජීවන භාවිතාවන් බවට පත්කර ගැනීමට අසමත් වන විට, අප තුලින් ළදරු මානසිකත්වයන් දැකිය හැකිය. එවිට මාධ්‍ය, ආගමික, දේශපාලනික ව්‍යූහයනට පහසුවෙන් අපව හැසිරවීමටත්, ඔවුන්ගේ පටු අරමුණු කරා අපව මෙහෙයවීමත් ඉතා හොදින් කළ හැකිය. එනිසා ඉතා පුංචි දෙයකින් පවා, අපේ ළදරු මනස අවධි කොට ඉන් ප්‍රයෝජන ගැනීමට, ඉතා සූක්ෂමව ඔවුනට හැකිය. බුද්ධිමය විචාරශීලී තාර්කික බව, අප තුළ නොවන්නට, අප ඔවුන්ගේ ඇම ගිලින්නෝ වෙමු. වර්තමානය තුල, ජාතීන් අතර ගැටුම් සිදුවී ඇති අයුරු හා එය දේශපාලනිකව ප්‍රයෝජනයට ගෙන ඇති අයුරු සැලකීමේදි, මෙය ඉතා හොදින් පැහැදිලි වන්නකි.
මිනිසා දේශපාලනික සත්ත්වයෙකි. එය මුලින් ප්‍රකාශ කළේ ග්‍රීක දාර්ශනික ඇරිස්ටෝටල් විසිනි. එය සැබෑවකි. අප කිසිවකුටත් දේශපාලනයෙන් මිදිය නොහැක. වැටෙන වැස්ස, කන බත් පත පවා දේශපාලනය හා ගැට ගැසී ඇත. අප අද පත්ව ඇති තත්වයේ ඉරණම්කරුවා, අප විසින් තෝරා ගත් දේශපාලන ප්‍රවාහයන්ගේ ප්‍රතිඵලයන්ය. හැමවිටම ලෝකය එක තැන නොපවතී. එය නිරන්තර ව විකාශනය වෙමින් පවතී. විවිධ අර්ථ නිරූපණ භාවිතාවන් අලුත් වෙයි. එහෙත්, අලුත් අදහස් මතවාද පිළිගැනීමට අපි බියක් දක්වන්නෙමු. නව අදහස් සමීපව ඇසුරු කිරීමකින් තොරව, එම අදහස හදුනාගත නොහැකිය. වැරදි සහගත ආගමික මිථ්‍යාවන් තුල අප එල්බගෙන සිටින්නේද, ඒවා නිරර්ථක බව දැන දැනත්, ක්‍රියාවට නගන්නේ ද එබැවිනි.
නිසරු දේශපාලන කඳවුරු තුළ, අපි නිත්‍ය සාමාජිකයන් වී සිටිමු. කුඩා කළ දෙමාපිය භාවිතාවන්, කතා බහ අනුව, අපි අපේ දේශපාලනික භාවිතාව තෝරා ගෙන ඇත්තෙමු. එනිසා පක්ෂ අනුව, පරම්පරා ඡන්ද දායකයන් බවට පත්ව, විවිධ දේශපාලන කඳවුරු තුල වහලුන් වී සිටිමු. තමා කැමති දේශපාලනඥයා කුමන මාදිලියේ හොරෙකු, වංචනිකයෙකු, නූගතෙකු, වුවත් කම් නැත. තම ආගමේ හෝ පක්ෂයේ නියෝජනයක් නම් මොන දේ වුවද, එම දේශපාලනඥයා තමා සුරා කන බව දැන දැනම, එම දේශපාලන මතවාදය හොඳ යැයි ද, සැප යයිද ආවඩති. කෙතරම් යහපත් සාර්ථක දේශපාලනඥයෙක් වුවද, ඔහු දරණ දේශපාලන මතවාදය, පරිසර හිතකාමී මානව ගුණය පිරි එකක් වුවද, ඔහු තම ආගමත් පක්ෂයත් නොදරයි නම්, එම දේශපාලනඥයා පිළිබඳව ඇත්තේ, තමන්ට නොතේරෙනා කෙන්තියකි. එසේ නොමැති නම් ප්‍රතිවිරෝධයකි. කුඩා කල නිවස තුල වු භාවිතාවන්, පුහුණු වීම්, අප ඇසු දෑ, අනුකරණයන්, අමතකව ගියද එවා අප තුළ තැන්පත් ව වැඩිහිටි වියෙදී එම ළදරු මනස අවදිව ඊට අනුව අප හැසිරෙති. මිනිසා නිරන්තර කුතුහලය පිරි සත්ත්වයෙකු වුවද, එම කුතුහලය නිවස තුල දීම නැති කොට, ආගමක පක්ෂයක වහලෙකු ලෙස කටයුතු කරන්නට බලකරයි. එහෙත් මේ සමාජය තුල දියුණු අදහසකට යම් පමණ හෝ ඉඩක් ඇත්තේ, වහල් බව පසෙක තබා තර්කානුකූලව, විචක්ෂණශීලිව, අලුත් යමක් සොයා දැන ගැනීමේ කුතුහලයෙන් යුතු, සුලුතරයකගේ කැපවීම හේතුවෙනි.
පුද්ගල, සිද්ධි, කාලය, අවකාශය පිළිබඳව, තමන් විසින් උපයා ගත්, අවබෝධයකින් බැලීමට නම්, ආගමෙහි සහ පක්ෂ දේශපාලනයේ, වහලුන් නොවිය යුතුය. එනිසා ආගම, පක්ෂ දේශපාලනික බව, පරම්පරා දායාදයන් නොවිය යුත්තේය. වඩාත් යහපත් සමාජයක් විෂයෙහි, සම්ප්‍රදායන් තුල ඇති දෑ, තර්ක කර සියල්ල ඉවත නොදැමිය යුතුය. පාරිසරික යහපැත්මත් මානව ගුණයත්, වගා දිගා කළ හැකි දෑ මෙන්ම, නව අදහස් ද එකතු කර ගනිමින්, මිත්‍යාවන් පිටුදැකිය යුතුය. අනුකරණයෙන් සාම්ප්‍රදායික ප්‍රතිපත්ති වල දැඩිව එල්බ නොගැනීමත්, තර්කයෙන් සියල්ල දිනා ගත හැකියි විශ්වාස නොකිරිමත්, අතර සමබරතාවකින් යුතුව ප්‍රගතිශීලි බුද්ධි ප්‍රභාවක් අත්පත් කර ගත හැකි නම් වඩා යහපත් සමාජයක් නිර්මාණය කර ගත හැකිය.
