වසර දහස් ගණනක සිංහල සාහිත්‍ය ඉතිහාසයෙහි, ජනප‍්‍රිය සංස්කෘතියට වැඩිම බලපෑම් කර ඇති සාහිත්‍ය කෘතිය ලෙස සැලකිය හැක්කේ ජාතක කතා පොත. අදටත් එහි කථා ඇසුරින් චිත‍්‍රපටි ආදිය පවා නිර්මාණය වෙනවා. එහි ඇති කතා ඇසුරෙන් තොරන් ආදිය තැනෙනවා. අප ඒවා ගැන එදිනෙදා කතාබහ කරනවා. එතරම් බලපෑමක් කළ කෘතියක් වන ජාතක කතා පොත ගැන කෙනෙක් පැනයක් විමසිය හැකියි. එහි ඇති කතා සැබෑවක්ද? එහි තිබෙන්නේ බුදුන් කී දේවල්ද? යන්න ඒ පැනයයි.
සාමාන්‍ය තර්ක බුද්ධියක් ඇති කෙනෙකු ක්ෂණයෙන් එහි ඇති කතා සැබෑ ලෙසම බුදුන් දේශනා කළ ඒවා ලෙස සැලකිය නොහැකි බව කියාවි. කෙසේවෙතත් එය මොනතරම් දුරට බුද්ධ භාෂිතයට සමීප විය හැකිද? එහි ප‍්‍රබන්ධමය ලක්ෂණ කෙතරම් තිබිය හැකිද? යන්න අදටත් ඉහළින්ම සාකච්ඡුාවට ලක්වෙනවා. මෙවැනි පැරණි කෘතිවල ඇති කතාන්දර සම්පූර්ණ සැබෑව ලෙස ගනිමින් අදටත් බෞද්ධ හිමිවරුන් බණ දේශනා කරන අන්දම පෙනෙනවා. එමෙන්ම එවැනි පැරණි කෘතිවල තිබෙන සාහිත්‍යමය කොටස් වත්මනෙහි සැබෑවක් ලෙස රඟදක්වන්නට උත්සාහ කරන අයත් ඉන්නවා.
‘සියලූ මතවාද අදහස් සම සිතින් විමසන කල ජාතක පොත් වහන්සේ තුළ අඩංගු කතා කතා බුද්ධ භාෂිත වුවද නොවුවද ඒ තුළ ගිණිය නොහැකි සාහිත්‍යමය වටිනාකමක් මෙන්ම දැනුම් සම්භාරයක් අඩංගු වී ඇති බව පෙනේ.’ මේ ජාතක කතා ගැන හෙළයේ මහා පඬිවරයා ලෙස හඳුන්වන මාර්ටින් වික‍්‍රමසිංහ මහතා කී කතාව. උක්ත මාතෘකාවට අප අත තබන්නට පෙර, මාර්ටින් වික‍්‍රමසිංහ මහතා කී කතාව ලියා තැබීම වැදගත් වේවි. බෞද්ධ ඉතිහාසයත්, සාහිත්‍යයත් කපා කොටා විමසන්නට තරම් නිර්භීත වූ ලේඛකයන් අතර මාර්ටින් වික‍්‍රමසිංහ මහතා ඉදිරියෙන්ම ඉන්නවා. ලංකාවේ සාහිත්‍යයේ වටිනාම කොටසක් ලෙස ජාතක කතා පොත සලකන්න පුළුවන්. ජාතක කතා පොතට අමතරව ලංකාවේ දියුණු බෞද්ධ සාහිත්‍යය වර්ණවත් කරන්නට සමත්වුණ කෘති ගණනාවක් තිබෙනවා. මහාවංශයත් ඒ අතරින් එකක්.
අප මේ සටහනට කරුණු උපුටාගත්තේ උපුල් ශාන්ත සන්නස්ගල ලියූ ජාතක කථා පොත, කෘතිය හැදෑරීමට පෙර කියැවීම නම් පොතෙන්. මෑත කාලයේදී රෝයල් තැප්‍රොබේන්හි පැවති පොත් සල්පිලේ තිබුණු බොහෝ අය නොතකා හරින ලද කෘති අතර එම පොත තිබෙනවා. කෙසේ වෙතත් සන්නස්ගල මහතා විශාල ප‍්‍රාග්ධනයක් වැය කරමින්, තමා සමඟ සිටි කණ්ඩායමක වෙහෙසක් වැය කරමින් මෙම පොත ඇතුළු පොත්පත් ගණනාවක් සකස් කර ඇති බව බැහැර කළ නොහැකි සත්‍යයක්. ඔහු ටියුෂන් පන්ති කළ කාලයේ එම පොත්පත්වලට වටිනාකමක් තිබුණා. දැන් ඒවායින් බොහෝ අයට ප‍්‍රයෝජනයක් නැහැ. ජාතක කථා පොත පිළිබඳව ලොව පුරා විද්වතුන්ගේ අධ්‍යයනයන්ගෙන් කරුණු උපුටමින් සන්නස්ගල මහතාගේ මෙම කෘතිය ලියා තිබෙනවා.
ජාතක කතාපොත ලියැවී ඇත්තේ බුද්ධ කාලයෙන් වසර දහසකටත් පසුව, කුරුණෑගල යුගයේදී. එමෙන්ම මහාවංශය ලියැවී ඇත්තේ ශ‍්‍රී ලංකාවේ ශිෂ්ටාචාර බිහිවී වසර සිය ගණනකට පසුව. දුටුගැමුණු යුගය ගැන මහාවංශයේ ලියන්නේ සැබෑ කාල සීමාවෙන් වසර සිය ගණනක් ගතවූ පසුවයි. සරලව කිවහොත් රුවන්වැලි සෑයට ධාතූන් ගෙන ආවේ නාග ලෝකයෙන් බව මහාවංශයේ ලියන්නේ එතරම් කාලයක් ගතවූ පසුවයි.
කෙසේ වෙතතත් මේ පැරණි බෞද්ධ සාහිත්‍යය ගැඹුරින් දකින්නේ නැතිව, ඒ සාහිත්‍ය කෘති හිසේ අත් තියාගෙන කියවන උදවිය වත්මනෙහි දකින්න පුළුවන්. ඒ සාහිත්‍ය කෘති රචනා කළ කාලයේදී නම් එය පුදුමයක් නොවෙයි. බෞද්ධ හිමිවරුන් ඒවා රචනා කරන්නට ඇත්තේ සාමාන්‍ය බෞද්ධයන්ට එලෙස දොහොත් මුදුන් තබාගෙන බුදුන්ගේ පෙර ආත්මභව ගැන අසා සිටින්නට විය හැකියි.
ජාතක පාලිය නමින් සූත‍්‍ර පිටකයේ ඛුද්දක නිකායේ කොටසක් තිබෙනවා. එහි ඇත්තේ බුදුහිමියන් තම පූර්ව ආත්මභවයන් ගැන කීවායැයි පිළිගැනෙන කරුණු. ජාතක පාලියෙයි ඒ ආත්මභවයන් ගැන කතාවලයි ඇත්තේ ඉතා සංක්ෂිප්තව හරය හකුළුවන ලද කතාන්දර.
මෙලෙස හකුළුවන ලද කතා විස්තර කරමින් පාලි ජාතකට්ඨ කතාව ලියා තිබුණේ බුද්ධඝෝෂ හිමියන්. ඒ මහනෙස් රජතුමාගේ කාලයේ. බුද්ධ වචනය යැයි විශ්වාස කරන සූත‍්‍ර පිටකයෙන් උපුටාගත් මේ සංක්ෂිප්ත කතා බුදු හිමියන්ගෙන් වසර සිය ගණනකට පසු ජීවත්වූ බෞද්ධ හිමිනමක් දීර්ඝ කරන්නේ ඒ අයුරින්. ජාතකට්ඨ කතාව ලියා ඇත්තේ පාලි බසින්. අප අද ඉහළින්ම සලකන ජාතක කථා පොත කුරුණෑගල යුගයේදී ලියා ඇත්තේ ඒ ජාතකට්ඨ කතාවේ ඇති කරුණු ඇසුරින්. වඩා විස්තර සහිතව සිංහල භාෂාවෙන් ලියූ කථා පොතක් ලෙස ජාතක කථා පොත සැලකිය හැකියි. හතරවැනි පැරකුම්බා රජුගේ කාලයේදී ජාතක කථා පොත ලියැවුණා.
අටුවා ටීකා ගැටපදකරුවන් ජාතක යන්නට විභාගයක් ඉදිරිපත් කරමින්, ‘ජාතත්තා ජාතකං ජාතිත්තාවා ජාතකං’ යනුවෙන් සඳහන් කරනවා. ඒ ඒ ජාතියෙහි කළ සුචරිත බුද්ධභාවය ජාතක නම් යන්න එහි අර්ථයයි.
බුද්ධවංශයෙනුත් ජාතක කතා ගැන අර්ථ විග‍්‍රහ කරනවා. බුදුවරුන් පිළිබඳ විස්තර සඳහන් කරන ග‍්‍රන්ථයක් ලෙස බුද්ධවංශය ලියැවී තිබෙනවා.
ජාතක කථා පොතෙහි ඇති ජාතක කථා 547හි එක් එක් ආත්මභවයට අයත් ගාථා සඳහන් වෙනවා. මේවා බුද්ධ දේශනා ලෙස සලකමින් කාලයක් තිස්සේ පැවති ඒවා. ජාතක කථාවලට එම ගාථා උපයෝගී කරගෙන තිබෙනවා. පාලි ජාතකට්ඨ කථාවටත් උපයෝගී කරගත්තේ ඒවා. ඒ අනුව බෞද්ධයෙකුට මේ ජාතක කථා පදනම් වී ඇත්තේ බුද්ධ වචනය මත බව විශ්වාස කළ හැකියි. එහෙත් ජාතක කථා පොත බුද්ධ වචනයට සීමා වී නැහැ. ඒවා ජනප‍්‍රවාද, සාහිත්‍ය කෘති හා ජාතක කථා ලේඛකයන්ගේ ඇසුරෙහි මනරම් සාහිත්‍යයක් ලෙස වර්ධනය වී තිබෙනවා. ඒ නිසා ජාතක කථා පොතේ චරිත, සිද්ධදාම ආදි සියල්ල අප ගත යුත්තේ සාහිත්‍යය ලෙස.
ජාතක කථා පොත ලංකාවට පමණක් සීමා නොවූ, ජාත්‍යන්තර වශයෙන් වටිනාකමක් ඇති කෘතියක්. ඒ ගැන අධ්‍යයනය කරන වින්ටනිට්ස් හා ගෝකුලදාස් ඬේ යන විද්වතුන් පෙන්වන්නේ ජාතක කථා අවස්ථා කිහිපයක් ඔස්සේ සංසරණය වී ඇති බව. ජනකථා, සූත‍්‍රවල ඇති කථා, බුද්ධ යුගයට පෙර සිටම පැවති ජනකථා ආදි ලෙස අවස්ථා ගණනාවක් ඔස්සේ ඒවා වර්ධනය වී තිබෙනවා. ඒ සියල්ල සමඟ මේවා ජනකථා විශේෂයක් ලෙසත් සැලකිය හැකියි. රීස් ඬේවිඞ්ස් පඬිවරයා කියන්නේත් ජාතක කථා යනු ලෝකයේ පැරණිතම හා ශ්‍රේෂ්ඨතම ජනකථා විශේෂය බවයි.
ඇතැම් ජාතක කථාවල සමකාලීන ලෝකයේම විවිධ තැන්වල විවිධ ආරයෙන් ප‍්‍රතිනිර්මාණය වූ ලෝකයේ ප‍්‍රකට කථා තිබෙනවා. ජාතක කථා පිළිබඳ ඉංග‍්‍රීසි පරිවර්තනයක් ලියූ මහාචාර්ය ඊ.බී. කවෙල් පඬිවරයාගේ අදහස අනුව බොකේෂියෝ, ෆොගියෝ. චෝසර්, හෙරඩොටස් ආදි පැරණි ලේඛකයන්ගේ කතාවලත් ජාතක කථාවලට සමාන කතාන්දර තිබෙනවා.
මීට අමතරව ජාතක කථා අධ්‍යයනය කරන බොහෝ විද්වතුන් පෙන්වන්නේ ජාතක කථා භික්ෂූන් අතර පැවති ජනකථා සහ උපමා කථාවලින් වර්ධනය වූ බවයි. ඒ කථා සංකල්ප ඇසුරෙන් සමකාලීන ඉන්දීය සාහිත්‍යය පවා පෝෂණය වී තිබෙන බව පැහැදිලියි. උදාහරණයක් ලෙස දසරථ ජාතකය හා රාමායනය අතර සමානකම් තිබෙනවා. සීහවම්ම ජාතකයට සමාන කථාවක් හිතෝපදේශයේ තිබෙනවා. ඊසොප්ගේ උපමා කථා අතරත් ජාතක කථාවලට සමාන කථා තිබෙනවා.
ඔටෝෆ‍්‍රැන්කෝ පඬිවරයා පවසන්නේ අප කලින් කී ගාථාවල ඇති කරුණු ප‍්‍රතිනිර්මාණය කිරීමේදී ජනසාහිත්‍යයෙන් ආභාසය ලැබීම පුදුමයක් නොවන බවයි. කෙසේ වෙතත් ජාතක කථාවලින් බහුතරය බහු කර්තෘකයි. ඇතැම් කතුවරුන් අබෞද්ධයි. ඇතැම් ජාතක කථා සකස් කරද්දී තිබුණු කොටස් බැහැර කිරීමත්, අමුතුවෙන් කොටස් එකතු කිරීමත් සිදුවී තිබෙනවා.
එපමණක් නොවෙයි, මේ ජාතක කථා පෙරදිග සිට අපරදිගට සංක‍්‍රමණය වුණා. අපරදිග සිට පෙරදිගටත් සංක‍්‍රමණය වුණා. එය ජාතක කථාවලට පොදුවූ තත්වයක් නොවෙයි. ඉලියඞ් කථාව හා රාමායනයේ ඇති සමානකම් ගැන අප අමුතුවෙන් සිහිපත් කළ යුතු නැහැ. වින්ස්ටර් නිව්ස් පවා මෙලෙස පෙරදිග අපරදිග අතර ගමන්කළ කතාන්දර ගැන පෙන්වනවා. වර්තමානයේදී මෙන් විධිමත්ම සන්නිවේදන කටයුතු සිදු කිරිමක් එකල සිදුවුණේ නැහැ. සන්නිවේදනය සඳහා තාක්ෂණික උපකරණ තිබුණේ නැහැ. බොහෝවිට කටපාඩමින් මේ කථාන්දර ගලා ආවා. ඒ නිසා එක් එක් පුද්ගලයා මේ කථා ඉදිරිපත් කිරීමේදී තමන්ගේ අදහස් මෙන්ම තමන්ට අසන්නට ලැබුණු දේවල් එකතු කරමින්, ඒ කතා පෝෂණය කරන්නට ඇති. ඒ ඒ කාලයේ දේශපාලනයට ගැළපෙන ලෙසත් මේ කථා වෙනස් වෙන්නට ඇති. ඉන්දීය බ‍්‍රාහ්මණ රදළයන්ද මේ කථා තමන්ට ගැළපෙන ලෙස ප‍්‍රතිනිර්මාණය කරන්නට ඇති.
එයට හොඳම උදාහරණයක් වන්නේ චුල්ල ධනුද්දර ජාතකයෙහි එන මනමේ කුමරියගේ චරිතය. බුදු හිමියන් ප‍්‍රකටව ඇත්තේ කාන්තාවන්, දිළින්දන්, කුලයෙන් පීඩිත තැනැත්තන් ආදි සියලූදෙනා කෙරෙහි සමාන සිතින් කටයුතු කළ බව. එසේ නම් මනමේ කුමරියගේ චරිතයට මෙතරම් අසාධාරණ ලෙස සලකා ඇත්තේ ඇයි? පාපී කාන්තාවක ලෙස ඇය අර්ථකථනය කර ඇත්තේ ඇයි? පසුකාලීන බ‍්‍රාහ්මණ කුල පුරුෂ මූලික ඒවා වූ නිසා එසේ වන්නට ඇතැයි කල්පනා කළ හැකියි. පසුකාලීනව සරච්චන්ද්‍රයන් මනමේ නාට්‍යයෙන් චුල්ල ධනුද්දර ජාතකයට වෙනස් අර්ථකථනයක් දුන්නා. එලෙසම ඈත අතීතයේත් ජාතක කථාවලට නව අර්ථකථන ලැබෙන්න ඇති.
ජාතක කථා සැබෑව නොව සාහිත්‍යාංගයක් ලෙස දකින්නට මාටින් වික‍්‍රමසිංහ මහතා පවා ප‍්‍රියකළේ ඒ නිසායි.
අප ඉහත කී ලක්ෂණ ජාතක කථා පොතට පමණක් සීමා වී නැහැ. අපට නිතරම බුද්ධකාලීන කතාන්දර දකින්න ලැබෙනවා. විශේෂයෙන්ම පැරණි බෞද්ධ හිමිවරුන් බුද්ධකාලීන කතාන්දර ගෙනහැර දක්වමින් බණ දේශනා කරන අයුරු දකින්නට ලැබෙනවා. එහෙත් අප නිතරම සිහිතබාගත යුත්තේ ඒ පැරණි කතාන්දර බොහොමයක් ලියැවී ඇත්තේ සිදුවීම් ඇසින් බලාගෙන වාර්තා කිරීම් ලෙස නොවන විත්තිය. ඒ කතාන්දර සාහිත්‍යාංග ලෙස මිසක, වත්මන් ලෝකය විග‍්‍රහ කරන සැබෑ කතාන්දර ලෙස සැලකිය නොහැකි විත්තිය. අප ඉහත උදාහරණයකින් දැක්වූ නාග ලෝකයෙන් ධාතූන් ගෙන ආ කථාවත් එබඳු එකක්. වර්තමානයෙහි ඇතැම් ප‍්‍රතිගාමී අදහස් සමාජගත කරන්නට බෞද්ධ සාහිත්‍යය පාවිච්චි කරද්දී අප ඒ ගැන දැඩිව සිහි තබාගත යුතුයි.
