කාෂ්ඨක දවසක්. වතුර උගුරක්වත් නැතිව, අව්වේ පීඩාව හමුවේ පරාජය ලැබූ අපි නුවර පාරේ ගමන් කරනවා. දාඩිය බිංදු මුහුණ හරහා නව දිය පහරවල් නිර්මාණය කරන්නට පටන් අරගෙන. කඩවත නගරය පහුවෙලා ටිකක් දුර යද්දී යාගොඩ පාර මුණගැහෙනවා. යාගොඩ පාරේ ඇතුළටම යනවා. එය අනුකම්පා විරහිත දිනයක් නිසා තව තවත් පීඩාව වැඩි වෙනවා. පාර අද්දර පැරණි රාජ පුරුෂයන්ගේ පිළිම දෙකක් තියෙනවා. පස්සේ දැනගත්ත ආකාරයට ඒ දසමහා යෝධයන්ගේ පිළිම. ඒ පිළිම දෙක ළඟින් පටු මාවතකට හැරෙනවා. පටු මාවතේ කෙළවර මනෝහංස පවුල විසින් නිර්මාණය කළ පාරාදීසය තියෙනවා. එය නිවසක් පමණක් නොවෙයි, නැවුම් පාරාදීසයක්.
මනෝහංස පවුල
“මෝටර් බයික් හයක්. එකක් ලක්ෂ එකහමාරක විතර ටී.වී.එස්. මෝටර් බයික්. මේ මෝටර් බයික් හයක් ලංකාවට ගෙනැල්ලා, හොඳට පාවිච්චි කරලා අත්හැරියාට පස්සේ ආයෙමත් ටී.වී.එස්. කම්පැණියටම එකක් ලක්ෂ එකහමාරකට විකුණන්න පුලු‍වන්නම් හොඳයි. මම ඒක කළා. ටී.වී.එස්. සමාගම විසින් මගෙන් මෝටර් බයික්වල පෙට්‍රල් ටැංකි හයකින් කොක්කු හයදෙනෙක් නිර්මාණය කරවාගත්තා.” එහෙම කියන ප්‍රගීත් මනෝහංස හොඳ හුස්මකින් පපුව පුරවගන්නවා. මිතුරු හිනාවක් පානවා. අපි ආවේ ඔහුව මුණගැහෙන්නයි.
ප්‍රගීත් මනෝහංස කියන්නේ විප්ලවකරුවෙක්. ඔහු ලංකාවේ දෘෂ්‍ය කලාව තුළ විප්ලවයක් කළා. මේ වෙද්දී මත්තල ගුවන්තොටුපොලේ මොණරා, පංචිකාවත්තේ අශ්වයා, කෝට්යාඞ් හෝටලයේ දැවැන්ත ගස, කොළඹ හෝටල් කිහිපයක ඇති නිර්මාණ නිසා එසෙම්බල් ආට් ගැන බොහෝදෙනෙක් දන්නවා. ඒ සඳහා වටිනාකමක් තිබෙනවා. සෞන්දර්ය විශ්වවිද්‍යාලයේත් එසෙම්බල් ආට් විෂයක් ලෙස උගන්වනවා. ඒ සියල්ලට මුල් වුණේ ප්‍රගීත්ගේ විප්ලවය.
මිල්ටන් ජයපාල කියන්නේ ප්‍රගීත්ගේ පියා. ලොවෙන් සමුගත් ආරියසේන යූ. ගමගේ වෛද්‍යවරයා අපට අතර තබා ගිය නිර්මාණය තමයි මාවනැල්ලේ සරදියෙල් ගම්මානය. මිල්ටන් ජයපාල මහතා තමයි සරදියෙල් ගම්මානයේ මූර්ති නිර්මාණ කළ මූර්ති ශිල්පියා. ලංකාවේ ප්‍රසිද්ධ ස්ථානවල ඇති පිළිම බොහොමයක් ඔහුගේ ඉදිකිරීම්. අලිමංකඩ ඇති හසලක ගාමිණී පිළිරුව පවා.
මිල්ටන් ජයපාල මහතාගේ දරුවන් සියළුදෙනාම දෘෂ්‍ය කලාවේ විශිෂ්ටයන්ව සිටිනවා. වැඩිමහල් පුතා ශාමෙන් මනෝහංස. ඔහු මේ වෙද්දී ඩුබායිවල ඉන්නවා. ස්ප්‍රේ තුවක්කුවෙන් රූප මැවීම තමයි ඔහු පාවිච්චි කරන දෘෂ්‍ය කලා මාධ්‍යය. දෙවැන්නා තමයි අපේ කතානායකයා. ප්‍රගීත් මනෝහංස. තෙවැන්නා ජීවන් මනෝහංස. ඔහු වැඩිපුරම ප්‍රසිද්ධ වී සිටින්නේ ෆයිබර්වලින් සත්ත්ව මූර්ති නිර්මාණය කිරීමට. සජිප්‍ර මනෝහංස කියන්නේ පවුලේ සිටි තවත් කලා හැකියාවක් තිබුණු තරුණයෙක්. ඔහු 2015 දී හදිසි අනතුරකින් මරණයට පත්ව තිබුණා.
ප්‍රගීත්ගේ කලාව
සරල භාෂාවෙන් හැඳින්වුවහොත් එසෙම්බල් ආට් කියන්නේ අබලි ද්‍රව්‍ය එක් කිරීමෙන් නිර්මාණය කරන කලාකෘති. එසෙම්බල් ආට් කලාව විවිධාකාරයි. ඒ ගැන දීර්ඝ ලෙස කතාකළ යුතු වුණත්, මේ කතාව කලාව ගැන නොවෙන නිසා දීර්ඝ හැඳින්වීම් කරන්නට බලාපොරොත්තුවක් නැහැ.
ප්‍රගීත් මනෝහංස කියන්නේ මනෝහංස පවුලෙන් ලංකාවට බිහිවූ වටිනාම සම්පත බව බොහෝ කලා විචාරකයන්ගේ අදහස. ඔහු විසින් ලංකාව ඇතුළුව ලෝකයේ රටවල් රැසක එසෙම්බල් ආට් නිර්මාණ 3000 ට වඩා නිර්මාණය කර තිබෙනවා. කලාකරු ප්‍රගීත් රත්නායක විසින් ප්‍රගීත් මනෝහංස ගැන වරක් මෙසේ ලියා තිබුණා.
“ඔහුගේ මව් විෂය ඇකඩමියාව තුළ මූර්ති කලාව. ඔහු දැනට කරමින් ඉන්නේ එහිම ගුණයන් සමග එකට ගමන් කරන එසෙම්බල් ආට්. අඩු වැඩි වශයෙන් විශ්ව විද්‍යාලය තුළ එසෙම්බල් ආට් විෂයක් ලෙස ඉගැන්නුවද මනෝහන්ස තමයි මෙම විෂයේ සන්නාමය මට සිතෙන ආකාරයට. ඔහුට අබලි ද්‍රව්‍ය,දිරා ගිය යකඩ කැබලි වගේ දේවල් ලස්සන ආට් වර්ක්. විශේෂයෙන්ම මනෝහන්ස තමයි එසෙම්බල් ආට්වලට කලින් තිබුනාට වඩා වෙළෙඳපොළ වටිනාකමක් ඇති කලේ සහ මෙම විෂය ලංකාව තුළ ජනප්‍රයත්වයට පත් කලේ. ඔහු විශ්ව විද්‍යාල ජීවිතය තුළ යම්කිසි ඇකඩමික ශික්ෂණයක් ලබනවා. විශේෂම කරණය තමයි මොහු ඒ ඇකඩමික් ශික්ෂණය තුට්ටුවකට මායිම් නොකර තමන්ගේ සිතැගි කලාකෘති නිපදවීම. ඒ හැකියාව ලේසියෙන් කෙනෙකුට අත්පත් කර ගන්න බෑ. තාක්ෂණික කාරනා පැත්තෙන් මනෝහන්ස අත්පත් කර ගන්නා ධාරිතාව පුළුල් නිසාමයි ඔහු එසෙම්බල් ආට් වල විශිෂ්ටයෙක් වන්නේ. ශරීර ශක්තිය, කාලය, ශ්‍රමය, ධනය තියෙන ගොඩක් අයට නැති මනොහන්සට ඇති විශේෂම දෙය තමයි චිත්ත ධෛර්යය.
සංකල්පීයව ඔහු එතරම් වෙහස නොවූවාට මේ කෘති අතර දැනුවත්ව හෝ නොදැනුවත්ව එවැනි කෘතිද දක්නට ඇත. උදලු තල ආශ්‍රයෙන් ඉදිකරන ලද කෘතිය මාක්ස්ගේ උගන්වන ලද “ශ්‍රමය” පිළිබඳ ලස්සන අදහසක් ගැබ් වෙනවා. මනෝහන්ස සමකාලීන සමාජය ගැන ටිකක් සිහියෙන් සිට ඔහුගේ හැකියාව මෙහෙයවුවනම් මට හිතෙන්නේ ඔහුගේ පරිමාව තුළ ඔහු මීට වඩා බලවත්. මට හිතෙන්නේ එක්කෝ මනොහන්සට ඒ ගැන සංවේදී නැහැ. එසේ නැතිනම් ඔහු වටා සිටින අය ඔහුට එහෙම වෙන්න දෙන්නේ නෑ. මෙතරම් ධාරිතාවක් සහ සංකේත වටිනාකමක් තිබෙන අර්ටිස්ට් කෙනෙක් ඇණවුම්වලට පමණක් කලාකෘති බිහිකන්නට යන එක මේ මොහොතේ කලාව ගැනත්, කලා වෙළඳපොල ගැනත්, කලා විචාරය ගැනත්, කලා රසිකයා ගැනත් සමස්තයක් ලෙස කලා කතිකාව ගැනත් අපට යමක් සිතන්නට යමක් ඉතුරු කරයි.”
යකඩ පිස්සුව
මනෝහංසට තිබුණු පිස්සුවක් තමයි ඔහුව එසෙම්බල් ආට්වලට යොමු කර තිබුණේ. ඒ තමයි යකඩ පිස්සුව කලාකරුවෙකුගේ නිවසක් ඇතුළට යකඩ පිස්සුවක් ආවේ කොහොමද කියන එකයි අපට මුලින්ම නැඟී තිබුණු පැනය.
“මට රථගාය තිබුණා. අපේ ගෙදර ඒ කාලෙ ඉඳන්ම පරණ කාර් තිබුණා.” මිල්ටන් ජයපාල මහතා ප්‍රගීත්ගේ යකඩ පිස්සුවේ රෝග නිධානය හෙළි කළා. “ඒ කාලේ මම ඒ වාහනවලට අමතර කොටස් ගන්නට පංචිකාවත්තට යනවා. පුතාලා තුන්දෙනාව එක්කගෙන යන්නේ. අපි එනකොට පංචිකාවත්තේ කට්ටිය දන්නවා.” ඔහු විස්තර කළා.
තාත්තාගේ කාර් පිස්සුව නිසාම, විසිතුරු වර්ණවල සුන්දරත්වය වෙනුවට මලකඩ පැහැයේ සුන්දරත්වය දකින්නට ප්‍රගීත්ගේ ඇස හුරුවී තිබුණා. දිරාපත්වෙන පැරණි මෝටර් රියක මැවෙන සුන්දරත්වය ඔහු දැක්කා. අත්හැර දැමූ දුම්රිය මැදිරි පෙළක මැවෙන සුන්දර හැඩ ඔහුට දැනුණා.
“පුදුමාකාර ලස්සන හැඩතල පරණ වාහනවල තියෙනවා. මම ඒ වාහනවලට ආසයි. මරදානේ අත්හැර දැමූ පරණ කෝච්චි බලන්න මම දවසක් ගියා. දිරාපත්වෙන ඒ කෝච්චි පිළිවෙලට තියෙනවා. ඒවා හරිම ලස්සනයි. පේළියට තියෙන කෝච්චිවලින් ලස්සන හැඩ මැවෙනවා. මේ යකඩවල ලස්සන දකින එක පිස්සුවක්. පිස්සො තමයි ලෝකය වෙනස් කරන්නෙ.
විශ්වවිද්‍යාලයේදී මම ඇසෙම්බල් ආට් පටන්ගනිද්දී මම යකඩ කඩවලට යන්න පටන්ගත්තා. කඩවල අය ඒ කාලේ හිතුවේ පිස්සු කොල්ලෙක් කියලා. ඒ කාලේ යකඩ කඩයක් මගේ තමයි. කඬේ අයිතිකාරයාට වඩා යකඩ තියෙන තැන් මම දන්නවා. දැන් නම් මාව ඒ අය දන්නවා.” ඔහු එසේ කියනවා.
“ඒ කාලෙ ඉඳන්ම යකඩ කෑලිවලට මට පිස්සුවක් තිබුණා. පොඩි කාලේත් මම ඉස්කෝලේ යද්දී ඇණයක් මුරිච්චියක් දැක්කත් සාක්කුවේ දාගන්නවා. ඒ යකඩ පිස්සුවත්, තාත්තාගෙන් ආපු කලා පිස්සුවත් තිබුණා. මේ දෙක එකතුවුණා.” ප්‍රගීත්ගේ යකඩ පිස්සුව කලාකෘති බවට පත් කරන්නට පුලු‍වන් බව ඔහු දැනගෙන ඇත්තේ නවය ශ්‍රේණියේ පියාගෙන්ම ඉගෙනගත් පාඩමක් නිසායි. පැබ්ලෝ පිකාසෝ විසින් බයිසිකල් හැඬලයක් හා සීට් එකක් එකතු කොට නිර්මාණය කළ ‘ගව හිස’ නම් එසෙම්බල් ආට් කලාකෘතිය ගැන ඔහු ලද දැනුම ඔස්සේ, මේ කලාවේ අග මුල සොයා යන්නට ඔහු පෙළැඹී තියෙනවා. එහෙත් ඔහුට විධිමත් කලාකෘති තැනෙන්නට ශික්ෂණය එන්නේ එසෙම්බල් ආට් පිළිබඳව ලෝකය පුරා එකතු වී තිබෙන දැනුම සොයායෑම නිසායි. ඒ දැනුම ඔහුට ලැබෙන්නේ ඇකඩමියාව නිසායි. පවතින ක්‍රමය පිළිබඳ දැනුමක් නැතිව විප්ලව කළ නොහැකියි.
ඇකඩමිය
“අනිවාර්යයෙන්ම සෞන්දර්ය විශ්වවිද්‍යාලයට යන්න ඕනෑ.” ප්‍රගීත් මනෝහංස කියනවා. “අපි ගල් ගුහාවක් ඇතුළෙන් යද්දී ඇඟේ දැලි ගෑවෙනවා වගේ තමයි. අපි මොන වෙනස්කම කළත් ඇකඩමියාවේ ශික්ෂණය ලබන්න ඕනෑ.” ඔහු කොළඹ සෞන්දර්ය විශ්වවිද්‍යාලයේත්, ඉන්දියාවේ වරාණාසි නුවරත් ඇකඩමික් අධ්‍යාපනය ලබා තියෙනවා. “සෞන්දර්ය විශ්වවිද්‍යාලය ඇතුළෙන් වැඩිපුර බිහිවෙන්නේ පාසල් ගුරුවරු තමයි. ඒත් එක කණ්ඩායමකට එක්කෙනෙක් වගේ වෘත්තිය කලාකරුවෙක් බිහිවෙනවා.” ඔහු එසේ කියනවා. “මූලික රාමුවේ ඉඳගෙන රාමුව බිඳින්න ඕනෑ.” ඔහු කියනවා.
“මම කරපු කලාකෘති එකතු කරලා ‘ගමන අතරමඟ’ කියලා ප්‍රදර්ශනයක් කළා. බොහොම තරුණ කාලයේදී. ආතර් සී. ක්ලාක් ප්‍රදර්ශනය බලන්නට ආවා. එයා මගේ කලාකෘති ගත්තා. ඒ විතරක් නෙවෙයි, ඔහු මගේ හිතවතෙක් වුණා. අන්තිම කාලයේ මම මාසයකට සැරයක් වගේ ඔහුව මුණගැහෙන්න ගියා. ඉතාම සමීප මිත්‍රකමක් ඔහු සමග ඇතිවුණා.” ඔහු අතරමැද්දේ කතාවක් එසේ කියනවා.
සෞන්දර්ය විශ්වවිද්‍යාලයෙන් පසුව ප්‍රගීත්ට ගුරු පත්වීමක් ලැබී තියෙනවා. ගුරුවරයෙක් ලෙස රැකියාවට ගිය පළමු දිනයේම ඔහු සේවය අත්හැර ගියාලු.
“පළවැනි දවසේ ඉස්කෝලෙට ගිහින් මම අත්සන් කළා. ඉන්පස්සේ විදුහල්පතිට කිව්වා මම හෙට ඉඳන් වැඩට එන්නම් කියලා. විදුහල්පති කිව්වා දැන් අත්සන් කළානේ, දෙක වෙනතුරු ඉඳලා යන්න කියලා. මම කල්පනා කළා හැමදාම උදේ අටේ ඉඳන් දෙක වෙනතුරු පාසල්වල උගන්වන්න පටන්ගත්තොත් මට කිසිම දෙයක් කරන්න වෙන්නෙ නැහැ. ඉතින් මම විදුහල්පතිගෙන් ෂෝට් ලීව් එකක් ඉල්ලාගෙන ගෙදර ගියා. ආයේ කවදාවත් වැඩට ගියේ නැහැ.” ඔහු එසේ කියනවා. පාසල අත්හැර ගෙදර එන්නට ගත් විප්ලවීය තීරණය ලංකාවේ ඇසෙම්බල් ආට් කලාවට බලපෑ සුවිශේෂී තීරණයක් වෙන්නට ඇති.
හිඟන්නෙක් නෙවෙයි
ප්‍රගීත්ගේ පියා මිල්ටන් ජයපාල මහතා කොළම රජයේ කලායතනයෙන් කලාව ඉගෙනගත් අයෙක්. එක් කාලයක් ලලිත කලායතනයේ විදුහල්පතිවරයාව සිටි මහගමසේකර හා මිල්ටන් ජයපාල මහතා දුම්රියේ ගමන් සගයන්ව සිටියාලු. ඒ නිසා සේකර සමග ජයපාල මහතාගේ පුංචි මිත්‍රත්වයක් තිබෙනවා. සේකර විසින් ලියූ තුංමංහන්දිය කෘතියේදී අපට මුණගැහෙන ගැමි කලාකරුවා කලාවෙන් ලද තෘප්තිය මිස ධනය උපයා තිබුණේ නැහැ. කලාකරුවෙක් වීම දිළිඳු ජීවිතයකට මුල යැයි බොහෝ අය හිතනවා.
ප්‍රගීත්ගේ කලාවේ හැඩතල ඇදෙන්නේ කුමන දිශාවටදැයි විමසද්දී ඔහු මෙවැනි උත්තරයක් දුන්නා.
“මම ඇදෙන්නේ සල්ලි පස්සේ. එන වැඬේට මිලක් නියම කරලා ඒක කරනවා. එහෙත් ඒකට මගේ ඇතුළේ තියෙන කලාව උපරිමයෙන් මුහු කරනවා. එහෙත් මගේ ශෛලියට විතරයි කරන්නේ. මගේ ශෛලියට පිටින් වැඩක් දුන්නොත් මම බාරගන්නේ නැහැ. උදාහරණයක් විදියට මම වැඩිපුර කැමති එසෙම්බල් ආට් එකක් මතුපිට තීන්ත නොගා ඉන්න. මොකද යකඩ දිරායද්දී තමයි ඒ කෘතිය තුළ ලස්සනම වර්ණ මැවෙන්නේ. අනෙක් කාරණය තමයි අපි බයිසිකල් මඞ් ගාඞ්වලින් කොකෙක් නිර්මාණය කරනවා නම්, ඒ නිර්මාණයේ මඞ් ගාඞ් එක පෙනෙන්න ඕනෑ. කොකාව පෙනෙන්නත් ඕනෑ. මේ දෙකම එකවර පෙනෙන්නට තමයි නිර්මාණය සම්පූර්ණ වෙන්න ඕනෑ.”
“විවිධ අය විවිධ වැඩ ඉල්ලනවා. සමහරු ස්පේස් එක පෙන්වලා, කැමති නිර්මාණයක් කරන්න කියලා කිව්වා. සමහරු තමන්ට ඕනෑ මූලික හැඩය කියනවා.” කොහොම වුණත් අපේ හිතේ තියෙන ගැඹුරු කලාකෘතිම කරන්න බැහැ. එහෙම වුණොත් කලාකාරයාට හිඟන්නා වෙන්න සිද්ධවෙනවා. ඔහු සුපුරුදු සිනහවට ශෝකී දෑසක් මුසු කරමින් එසේ කියනවා.
“කලාකාරයා හිඟන්නා කියා සංකල්පයක් තියෙනවා. කලාකාරයා විවෘත මිනිහෙක්නේ. මිනිහා වැඩියෙන් තෘප්තියක් ලබන්නෙ මුදලට වඩා නිර්මාණය නිසා. මොන කලාකාරයාත් එහෙමයි. ඒත් අපේ තාත්තාත් කලාකෘතිවලට යම් වටිනාකමක් දුන්නා. හිඟන්නා කියන තැන හිටියේ නැහැ. අපිත් එතැන හිටියේ නැහැ.”
මිල්ටන් ජයපාල මහතා කේරි විද්‍යාලයේ ගුරුවරයෙක්. ඔහුගේ බිරිය අනූගණන්වලදී මියගොස් තිබෙනවා. ඉන්පසුව ඔහු ගුරු වෘත්තියෙන් ඉවත්ව පූර්ණකාලීනව මූර්ති ශිල්පියෙක් ලෙස වැඩ කරන්නට පටන්ගෙන තිබෙනවා. ඔහු එයින් දරුවන් කිහිපදෙනෙක්ව නඩත්තු කිරීමට අවැසි ආදායමක් උපයන්නට සමත්වුණා.
“ඒත් වැරදියට තේරුම් ගන්න එපා. කොච්චර සල්ලි ඉපැයුවත් මම සෑහෙන ණයයි. ඒ කැසිනෝ ගිහිල්ලා නාස්ති කරන නිසා නෙවෙයි. මොනවාහරි අලුත් දෙයක් කරන්න හිතෙනවා. ඒකට හම්බකරන සල්ලි නාස්ති කරනවා.”
පාරාදීසය
මනෝහංස පවුලේ මුදල් වැඩිපුරම නාස්ති වෙන්නට ඇත්තේ ඔවුන්ගේ පාරාදීසය නිර්මාණය කරන්නටයි. යාගොඩ පිහිටි ඒ නිවෙසද ඇසෙම්බල් කලාකෘතියක් ලෙස හැඳින්විය හැකියි. දහඩිය පෙරාගෙන දැඩි වෙහෙසක් සමග ප්‍රගීත්ලාගේ නිවසට ගිය අපව සම්පූර්ණයෙන් නිවා දමන්නට ඒ පසුබිම හේතු වුණා. ස්වාභාවික තුරුලතාවලින් පිරුණු නිවෙස කෘත්‍රිමව ඉදිකළ උද්‍යානයක් වෙනුවට නැවුම් උද්‍යානයක පෙනුම ගත්තා. ස්වාභාවිකව වැවුණු ගස්වැල් අතර තැබූ පියාගේ මූර්තියක්, ප්‍රගීත්ගේ එසෙම්බල් කලාකෘතියක්, ජීවන්ගේ සත්ත්ව රූපයක් දකින්නට ලැබුණා. වෙල අද්දර තිබුණු අලි රූපය බැලූ බැල්මට පෙනුණේ සැබෑම අලියෙක් ලෙස. කුඹුරු ඉඩමක තැනුණු නිවසක් නිසා, ඉබේම හැදුණු පොකුණක් ඉඩම මැද තිබුණා. ඒ පොකුණෙහි තැනින් තැන මූර්ති සඳහා තැනූ ඩමි ගිල්වා තිබුණා. පොකුණ මැද්දේ පුෂ් සයිකල් මඞ්ගාඞ්වලින් තැනූ කොක්කු පෙළක් හිටියා. මෙවැනි පාරාදීසයක ජීවත්වෙන කලාකරුවෙක් වීම මොනතරම් වාසනාවක්දැයි ප්‍රගීත්ගෙන් සහ මිල්ටන් මහතාගෙන් සමුගනිද්දී අපට හිතුණා.■
