ඍජු බදු සහ වක්ර බදු ලෙස බදු වර්ග දෙයාකාරයි. වක්ර බදු අතරින් වැට් බද්ද හෙවත් එකතු කිරීමේ අගය මත බද්ද සහ එන්.බී.ටී. හෙවත් ජාතිය ගොඩනැඟීමේ බද්ද වැදගත් වෙනවා. ලංකාවේ බදු මුදල් අයකිරීමේ කටයුත්ත භාර වී තිබෙන ආයතනය දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව.
අලූත් අලූත් බදු හඳුන්වා නොදී, බද්දේ අගය වැඩි නොකර තමන්ගේ බදු ආදායම වැඩි කරගැනීමේ හැකියාවක් ලංකාවේ ආණ්ඩුවට තියෙනවා. ඒ සඳහා මුලින්ම දූෂණය නැවැත්විය යුතුයි. දෙවැන්න දැනට අයකරන බදු කාර්යක්ෂමව ඉටු කළ යුතුයි. මේ සටහන දෙවැනි කාරණය පිළිබඳවයි.
බදු ගෙවීම පැහැර හරින්නන් බොහෝයි. බදු නොගෙවන උදවියව හඳුනාගෙන, ගෙවිය යුතු බදු මුදල් ප්රමාණය හඳුනාගෙන, ඒවා අය කරගැනීම දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ වගකීමක්.
දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවට නොගෙවා පැහැරහැර ඇති හිඟ බදු පිළිබඳව තොරතුරු වාර්තා කිරීම හා ස්වයංක්රීයව ඒ පිළිබඳ තක්සේරු වාර්තා නිකුත් කිරීම සඳහා 2002 සිට 2012 දක්වා දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව විසින් පරිගණක වැඩසටහනක් ක්රියාත්මක කර තිබුණා. ඒ වැඩසටහනෙන් බදු අයකිරීම පිළිබඳ දත්ත එකතු කරමින්, බදු නොගෙවන අය හඳුනාගැනීම හා ඒ බව දැනුම්දීම ස්වයංක්රීයව සිදුවුණා. 2012 මාර්තු 31 වැනිදා අදිසි හස්තයකින් එම වැඩපිළිවෙළ නවත්වා, අපේ්රල් 01 වැනිදා සිට එම ක්රියාවලිය නිලධාරීන් හරහා ක්රියාත්මක කරවනු ලැබුවා. පරිගණකයෙන් මිනිස් ශ්රමයට මාරු වුණා.
යන්ත්රවලට වඩා මිනිසුන්ව බොහෝ තැන්වලදී විශ්වාස කළ යුතුයි. එහෙත් මුදල් සම්බන්ධ කටයුතුවලදී නම් මිනිසුන්ට වඩා සියදහස් ගුණයක් යන්ත්ර විශ්වාස කළ යුතුයි. තවමත් දූෂණ වංචාවල යෙදුණු යන්ත්රයක් පිළිබඳව අසන්නට ලැබී නැති නිසා.
මේ ක්රම මාරුව නිසා 2012 අපේ්රල් 01 සිට 2015 දෙසැම්බර් 31 වැනිදා තෙක් කාලසීමාව තුළ පමණක් දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව විසින් අය කරගත යුතුව තිබුණු වැට් සහ එන්.බී.ටී. බදු මුදල් ප්රමාණයෙන් විශාල කොටසක් මඟහැර තිබුණා. මඟහැරුණු හිඟ බදු සඳහා අය කරගත යුතු දඩ මුදල් අය කරගෙන තිබුණේත් නැහැ. අය නොකළ බදු මුදල් සහ හිඟ බදුවල සම්පූර්ණ රුපියල් මිලියන 24 520 ක්. 2016 වර්ෂයට අදාලව, 2018 සැප්තැම්බර් මාසයේදී නිකුත් කළ විශේෂ විගණකාධිපති වාර්තාවකින් මේ කාරණය හෙළිදරව් කළා. ඒ වාර්තාව අනුව 2016 දෙසැම්බර් 31 වැනිදා වනතෙක්ම එම බදු මුදල් අය කරගැනීමට දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව අසමත් වී තිබුණා.
පෙර ක්රියාවලිය සහ නව ක්රියාවලිය පිළිබඳව දීර්ඝ ලෙස විස්තර කිරීම කෙටි ලිපියකින් කළ නොහැකියි. එහෙත් ස්වයංක්රීය ක්රමය අනුව පරිගණක පද්ධතියෙන් කිසිදු තෝරා බේරාගැනීමක් නැතිව බදු මුදල් සහ දඩ මුදල් ගණනය කොට ඒ පිලිබඳව වාර්තා කරනු ලැබුවා. එහෙත් නිලධාරීන් මේ කටයුත්ත බාරගත්තාට පසුව ඔවුන් විසින් අතැම් බදු ශේෂ සඳහා තක්සේරු වාර්තා නිකුත් කර නැහැ. රාජ්යයට ගෙවිය යුතු බදු නොගෙවන පිරිසක් බිහිව ඇත්තේ ඒ අනුව.
ඒ විදියට 2015 වෙද්දී අහිමි කරගත් බදු මුදල් අතර වැට් බදු මුදල් ප්රමාණයෙහි එකතුව රුපියල් මිලියන 10 059ක්. අහිමි වූ එන්.බී.ටී. බද්ද රුපියල් මිලියන 5 223 ක් වෙනවා. සම්පූර්ණයෙන්ම අය විය යුතුව තිබුණු 15 283 ක්.
වැට් බදු ගෙවීම පැහැර හැර ඇති අයගෙන් අය කරගත යුතු වුණත්, අය කරගන්නට අසමත් වූ දඩ මුදලේ එකතුව රුපියල් මිලියන 6 713 ක්. එන්.බී.ටී. සඳහා රුපියල් මිලියන 2537 ක්. දඩ මුදල් හා බදු මුදල් එකතු කළවිට සම්පුර්ණ මුදල රුපියල් මිලියන 24 520ක්. මේ අහිමි කරගෙන ඇත්තේ 2012 – 2015 අතර කාලසීමාවේදී අයවිය යුතු බදු සහ දඩ මුදල් ප්රමාණය පමණක් බවට සිහි තබාගත යුතුයි. ඉන් පසුව මේ වනතෙක් තවත් අවුරුදු තුනක් ගෙවී ගිහින් හමාරයි. ඒ අතරතුර කාලයේදී අය කර නොගත් බදු මුදල් තිබේදැයි ගණනය කර නැහැ.
2015 දෙසැම්බර් 31 වෙද්දී අය කරගත යුතුව තිබුණු මුදල් 2016 දෙසැම්බර් 31 වෙද්දීත් අය කර නොගැනීම බරපතල ගැටලූවක්. එහෙත් දැනට ඇති තොරතුරු අනුව 2015 දෙසැම්බර් 31 වෙද්දී අය කරගත යුතුව තිබුණු මුදල් වලින් වැඩි කොටසක් අද, මේ මොහොත වෙද්දීත් අය කරගන්නට සමත් වී නැහැ.
දී දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව විසින් දැනුම් දී ඇත්තේ ඉහත කී වැට් බදු ප්රමාණයෙන් මිලියන 7 485ක් නිරවුල් වී තිබෙන බව. 2018 දීත් නිරවුල් කළේ මිලියන 7 485 ක් නම් ඉතිරි මිලියන 2 574 ක මුදලක් 2018 වෙනතෙක්ම නිරවුල් වී නැහැ. නිරවුල් කළ ප්රමාණයට වඩා නිරවුල් නොකළ මුදල අධිකයි.
සාමාන්යයෙන් ලෝකයේ ඕනෑම තැනක රාජ්ය ආයතන වගේම රාජ්ය නොවන ආයතන පවා හැකි තරම් තාක්ෂණික උපාංග තමන්ගේ සේවාවන් කාර්යක්ෂම බවට පත්කිරීම සඳහා පාවිච්චි කරන බව අසන්නට ලැබී ඇති. එහෙත් නව තාක්ෂණය පාවිච්චි කරමින් සිටි ආයතනයක් නැවතත් පැරණි ක්රමයට යොමු වීමේ කතාන්දර අසා නැතිව ඇති. 2012 දී මේ විදියට පරණ ක්රමයට මාරු වීම සඳහා තීරණ ගත් ආකාරය විගණකාධිපති දෙපාර්තමේන්තුවටත් අබිරහසක්. ස්වයංක්රීය වැඩසටහනෙන් ඉවත් වීමේ අවශ්යතාවයක් තිබෙන බවක් විෂය ක්ෂේත්රයේ ප්රවීණයන් පෙන්වා දී නැහැ. මේ වෙනස පිළිබඳව තොරතුරු ලොග් සටහන්වල යොදා නැහැ. ඒ නිසා කාගේ නියෝගයක් මත කාගේ වුවමනාවකට මේ තීන්දුව ගෙන ඇතිදැයි තොරතුරු නැහැ. අද්භූත හස්තයකින් අලූත් ක්රමයේ සිට පැරණි ක්රමයට මාරුවී තිබෙනවා.
වත්මන් ආණ්ඩුව තමන්ට ලැබෙන බදු ආදායම පිළිබඳව නිතර මැසිවිලි නඟනවා. බදු මුදල් වැඩි කරනවා. හිටපු ආණ්ඩුවේ පව් වලට කරගසන බව කියනවා. සියල්ලට පෙර ආණ්ඩුව, හිටපු ආණ්ඩුව කළ පව් වලට කරගැසීම නැවැත්විය යුතුයි. ආණ්ඩුවක් කියන්නේ බෞද්ධ පන්සලක් හෝ කතෝලික පල්ලියක් නොවෙයි. හිටපු ආණ්ඩුව සමයේ සිදුව ඇති වැරදි වලට ‘පව්’ ලේබලය අලවා මහජනතාවට ‘පැමිණිලි’ කරමින් නොසිට ඒ වැරදි සම්බන්ධයෙන් නීතිය ක්රියාත්මක කිරීමත්, වැරදි නිවැරදි කිරීමත් කළ යුතුයි. ඉහත කී වෙනස සිදුකළ ‘අදිසි හස්තය’ පිළිබඳව පියවර ගැනීම හා වඩා කාර්යක්ෂම ක්රමවේද පාවිච්චි කරමින් බදු අය කිරීම ආණ්ඩුවේ වගකීමක්.
