වලිප්පුව සෑදී පැමිණි දරුවකු මියයාම මූලික කරගෙන ගලහ රෝහලේදී ඇතිවූ කලබලය හමුවේ ප්රකෝප වූ ගම්වාසීන් රෝහලට පහර දීම පසුගිය දිනවල දැඩි කතාබහට ලක් විය. පොලිසිය මැදිහත්වීමෙන් ඒ අවස්ථාව පාලනය කළත් මේ වනවිට එම රෝහලේ සිටි වෛද්යවරුන් ද වෙනත් රෝහලකට මාරු කර යවා රෝහල අකර්මණ්ය තත්වයක පවතී. මේ පසුබිම මත විවිධ කෝණවලින් සිදුවීම විග්රහ කිරීමට බොහෝ දෙනා පෙළඹී ඇත. වෛද්යවරුන්ගේ පාර්ශ්වයෙන් එම සිදුවීම ගැන වෛද්ය විද්යාත්මක පැහැදිලි කිරීම්, පහර දීමට වගකිව යුතු අය අත්අඩංගුවට ගැනීමට බලකිරීම්, වෛද්යවරුන්ගේ සහ රෝහල් කාර්ය මණ්ඩලයේ ආරක්ෂාව තහවුරු කිරීමේ වැදගත්කම යනාදිය ගැන මත පළවෙද්දී තවත් පාර්ශ්ව සිදුවීමට අදාළව සහ නොමැතිව වෛද්ය ක්ෂේත්රය විවේචනය කිරීමට ඉක්මන් වන බවක්ද පෙනෙන්නට තිබුණි.
කිසියම් සිදුවීමක් විග්රහ කරගත යුත්තේ තනි සිදුවීමකට වඩා පවතින සන්දර්භයද සැලකිල්ලට ගෙන බව මගේ පිළිගැනීම වේ. එපමණක් නොව තමා නියෝජනය කරන ක්ෂේත්රයේ සිදුවීමක් හෝ කරුණක් ගැන මතයක් පළ කිරීමේදී හැඟීම්බර වනවාට වඩා හැඟීම්වලින් ස්වායක්තව අදහස් තෝරාබේරා ගැනීමේ වැදගත්කමද අවධාරණයෙන් සැලකිල්ලට ගත යුතුය. එසේ කිරීම දුෂ්කරය. එහෙත් අවසානයේ ඉදිරිගාමී, ප්රයෝජනවත් අදහසක් සමාජයට එකතු කිරීමට නම් හැඟීම් සහ තර්ක බුද්ධිය අතර විසංවාදය වැදගත් වේ.
ගලහ සිදුවීම් පෙළක එක තැනකි
වෛද්ය ක්ෂේත්රයට සම්බන්ධ බොහෝදෙනා ගලහ සිදුවීම වෛද්ය විද්යාත්මකව පැහැදිලි කිරීමට වෙහෙස වීම දක්නට ලැබුණි. එම දරුවාගේ රෝගී තත්වය, ලබා දුන් ඖෂධය, පිළිගත් ප්රතිකාර ක්රම, සංකූලතා ඇති වුණ ආකාරය සහ ඒවාට මුහුණ දුන් ආකාරය ආදි විෂය කරුණු සහිත පැහැදිලි කිරීම් බෙදාහැරෙන්නට වුණි. එවැනි කරුණු ගැන සාමාන්ය ජනතාවගේ දැනුවත්කම පහළ අඩියක පවතී. ඒ නිසා එවැනි සිදුවීමකින් පසුව මහජන අවබෝධය වැඩි කිරීමට යම් මැදිහත් වීමක් අත්යවශ්යය. ගැටලූව වන්නේ එවන් පැහැදිලි කිරීමකින් බලාපොරොත්තු වන්නේ ප්රශ්නයේ විවිධ පැතිකඩ අඳුරු කර එක් තැනකට පමණක් චෝදනාව එල්ල කිරීම නම් එකී බලාපොරොත්තුව හුදෙක් ආත්මාර්ථය වෙනුවෙන් යැයි හැඟීමක් සමාජයේ ඇතිවීමයි. සිදුවීම ගැන මහජන විරෝධය එල්ල වන්නේ එම තනි සිදුවීම ගැන මහජනයාගේ තිබෙන නොදැනුවත්කම නිසා බවට මතයක් සමාජගත වෙමින් තිබේ. සත්යය ඊට වඩා සංකීර්ණය.
ගලහ සිදුවීමට පෙර වෛද්යවරුන්, වෛද්ය සිසුන් වැනි විවිධ පාර්ශවවලින් ගුණාත්මක වෛද්ය ක්ෂේත්රයක වැදගත්කම ගැන බරපතළ චිත්රයක් සමාජය හමුවේ තැබිණ. ඒ පුද්ගලික වෛද්ය විද්යාලවලින් වෛද්යවරුන් බිහි වුවහොත් ඔවුන් රෝගී ජීවිත බිල්ලට ගනු ඇති බවට අනාවැකි පළකිරීම් සමගය. ගුණාත්මක වෛද්යවරයා සහ ගුණාත්මක සෞඛ්ය සේවාව ගැන සමාජ සම්මතයන් නිර්මාණය කිරීමට උත්සාහ කළේ ඔවුන්මය. යම් හේතුවකට වෛද්යවරයෙකු අතින් සිදුවිය හැකි වැරැද්දක් හෝ අතපසු වීමකට වෙනස්, භාවාතිශය මුහුණුවරක් දුන්නේ ඔවුන්මය. එවන් වරදක් අතපසු වීමක් හෝ මානුෂීය වරදකට (human error) එහා ගිය ”සුදුසුකම් නොලැබීම නිසා/ හොර වෙදෙක් වීම” නිසා සිදුවිය හැකි සාපරාධී ක්රියාවක් ලෙසට අර්ථ වෙනස් කළේ ඔවුන්මය. ඊට පෙර සමාජයේ වෛද්යවරයකු අතින් සිදුවන වරදක් දෙස මෙවන් සාපරාධී කෝණයෙන් බැලූ අවස්ථා අඩුය. ඊට හොඳ නිදසුනක් ලෙස මීට අවුරුදු කිහිපයකට පෙර ඇඟලූම් සේවිකාවක මීගමුව මහ රෝහලේදී මියගිය සිදුවීම ගත හැකිය. ඇත්තටම සාපරාධී ස්වභාවයක් තිබී වුවද එකල එම සිදුවීම අලලා සමාජ විරෝධයක් මතුවුණේ නැත. එම සිදුවීමම අද දින සිදුවුණා නම් ගලහ සිදුවීමේ භයානක මුහුණුවරක් අපට මීගමුව රෝහලේදී දැකගන්නට හැකිව තිබුණි. මේ අප අත්විඳින්නට පටන් ගත්තේ වෘත්තිය සුදුසුකමකට භාවයන් ආරෝපණය කිරීමේ ආදීනවය.
වෛද්යවරුන් සමාජයෙන් විතැන්වීම
එකී දරුවාට සේලයින් නොදීම ගැන පිළිබඳ සාමාන්ය වැසියන් කරන චෝදනාව ගැන හාස්යොත්පාදිත කතා බොහොමයක් අසන්නට ලැබිණ. දරුවාගේ ශ්වසනය අක්රිය වූ පසු ලබා දෙන මූලික ප්රතිකාරවලට බාධා පැමිණවීම ගැනද ඒ ආකාරයේම කතා මතු විය. ඒ ආකාරයෙන් සිදුවීම ගැන වෛද්යවරුන්, ප්රමුඛවම සමාජ මාධ්ය හරහා සිදු කළ කරුණු දැක්වීම්වලින් පැහැදිලි වන කාරණයක් තිබේ. එනම් කුලකයක් ලෙස වෛද්ය ප්රජාව ක්රම ක්රමයෙන් සාමාන්ය ජනයාගෙන් ඈත්ව පොදු සමාජයෙන් පරිබාහිරව කටයුතු කිරීමට පටන් ගෙන තිබීමයි. එම තත්වය වඩාත් දුරදිග ගොස් තම කණ්ඩායම හැර අනෙක් සියලූ සමාජය තමාට එදිරිවාදී පිරිසක් ලෙස දැකීමට හුරුව තිබේ. නොදන්නා විෂය කරුණු ගැන ඒ සමාජයට උසුලූ විසුලූ කිරීමේ අර්ථය එයයි. කාලයක් පුරාවට හේතු විරහිතව වෛද්ය ප්රජාව විවේචනය කළ සමාජ කොටස්ද මේ සඳහා වග කිවයුතු වේ. එහෙත්, වෘත්තිකයන් ලෙස වඩා සංවේදී සමාජ කියවීමක් වෛද්යවරුන්ගෙන් පුහුදුන් සමාජය බලාපොරොත්තු වේ. සිදුවීම්වලින් හැඟීම්බර වීම ඕනෑම මනුෂ්යයකු මුහුණ දෙන සාමාන්ය දෙයකි. ඒ හැඟීම් ම ප්රකාශන ලෙස සමාජගත කිරීමේදී ප්රවේශම් විය යුත්තේ ද ප්රකාශ හැඟුම් බර වීම නිසාමය. හැඟුම්බර ප්රකාශ සමාජය කියවා ගන්නේ හැඟුම් බරවම ය. ඒ හරහා නිකුත් කරන්නට බලාපොරොත්තු වන දේශපාලන පණිවුඩය යටගොස් අනවශ්ය භාවයන් පමණක් අවසානයේ සමාජය වෙත යනු ඇත. ගලහ සිදුවීම හරහා වෛද්යවරුන් විසින් නිකුත් කරන්නට යෙදුණු උපහාසාත්මක ප්රකාශන නිසා සාමාන්ය සමාජය ඔවුන් දෙස බලන කෝණය තව තවත් එපා කරවනසුලූ එකක් මිස නිශ්චිත ප්රශ්නය තේරුම් ගැනීමක් නොවේ.
උදාහරණයකට ප්රාදේශීයව පිහිටා තිබෙන රෝහල්වල ගැටලූ බොහොමයක් ඇත. කාර්ය මණ්ඩලය, යටිතල පහසුකම් ප්රමාණවත් නොවීම, මහජනයාගේ සෞඛ්යය ගැන තිබෙන ආකල්ප පිළිබඳ ගැටලූ, සම්පත් අවභාවිතය යනාදි ප්රශ්න ගැන පුළුල් සමාජ කතිකාවක් ඇති කළ හැකිව තිබූ අගනා අවස්ථාවක් මග හැරී ගියේ ය. මේවා ප්රාදේශීය මෙන්ම ජාතික දේශපාලන අධිකාරීන්ගේ අවධානය යොමු නොවන කරුණු ය. එදා සිදු වීමට මේවාද බලපා තිබේ. එහෙත් අවසානයේ සාකච්ඡුාව දිශාගත වුණේ වෛද්යවරුන්ට පහර දීම, වෛද්යවරුන්ගේ ජීවිත අනතුරේ යෑම, දැනුම නොමැති මිනිසුන් වෛද්ය කටයුතුවලට මැදිහත් වීම යනාදි එක් කුලකයකට පමණක් බලපාන කරුණු කෙරෙහි ය.
සහකම්පනය සහ සන්නිවේදන හිස්තැන
මා වටහාගෙන තිබෙන ආකාරයට සෞඛ්ය ක්ෂේත්රයේ තිබෙන විශාලතම ගැටලූවක් වන්නේ සහකම්පනය සහ සන්නිවේදනය පිළිබඳව තිබෙන ගැටලූවයි. සාමාන්ය අර්ථයෙන් සහකම්පනය/එම්පතිය යනු රෝගියා සිටින තත්වය පිළිබඳ අවබෝධයක් සහිතව තමා ඒ තත්වයේ සිටියා නම් බලාපොරොත්තු වන ආකාරයට රෝගියාට සහාය වීමයි. එය පහසු නැත. සියයට සියයක එම්පතියක් කිසිම වෛද්යවරයකුට දැක්විය නොහැකිය. රෝගියකු සමග ගනුදෙනු අවස්ථාවේදී ඇතිවන හැඟීම් දැනීම්, ප්රායෝගික අපහසුතා, අධික වැඩබර, පුද්ගල චරිත ස්වභාවයන්ගේ වෙනස්කම් ආදි කරුණු එම්පතියට හරස් වීම ස්වාහාවිකය. එහෙත් වඩා අවධානයකින් යුක්තව හැකි සෑම අවස්ථාවකදීම රෝගියා කෙරෙහි සහකම්පනයකින් යුක්තව කටයුතු කිරීම ගැන සැලකිලිමත් වීම වැදගත්ය. යම් සිදුවීමකින් පසුව තමා අතින් සිදුවූ ප්රමාදයන් ගැන සිතා බැලීමේ පුහුණුවක් වෛද්යවරයාට අවශ්යය. සහකම්පනය පිළිබඳ රෝගියාටද දැනෙන්නට සැලැස්වීම වෛද්ය-රෝගී සන්නිවේදනයෙන් සිදු කෙරේ. ප්රතිඵලය කුමක් වුවත් එසේ ප්රමාණවත් සන්නිවේදනයක් නොමැති සෑම අවස්ථවක්ම කෙලවර වන්නේ රෝගියා සහ වෛද්යවරයා අතර අනවබෝධයකිනි.
උක්ත සිදුවීමම සලකා බැලූවහොත් වෛද්යවරයා කෙතරම් එම්පතියකින් එම දරුවා කෙරෙහි කටයුතු කර තිබුණා වුවද එය දරුවාගේ පවුලේ අයට සන්නිවේදනය වීමේ බරපතළ හිඩැසක් තිබේ. වෛද්යවරයාගේ ප්රතිකාර කර්තව්යය කෙරෙහි ප්රතිකාර ලබන පාර්ශ්වය තුළ විශ්වාසය ගොඩ නැගෙන්නේ එලෙසය. වෛද්යවරයා තම දරුවා කෙරෙහි උපරිම සැලකිල්ල දක්වන බවටත් ඔහු කෙරේ විශ්වාසය තබා ගත හැකි බවටත් රෝගීන්ගේ ඥාතීන්ගේ සිත් තුළට ස්වාභාවිකවම ඒත්තු ගැන්වීම සරල සන්නිවේදනයකින් සිදු කළ හැක. මට සිතෙන ආකාරයට අපේ පද්ධතිය තුළ ප්රශ්නය තිබෙන්නේ එම්පතියටත් වඩා මෙම සන්නිවේදනය පිළිබඳව ය. එවැනි සන්නිවේදනයක් ගැන මා ලැබූ වෛද්ය අධ්යාපනය තුළ ප්රායෝගික තලයේ ප්රමාණවත් පුහුණුවක් ලැබුණේ නැත. මගේ දැනීමේ හැටියට එවන් පුහුණුවක් තවමත් වෛද්ය විද්යාලවලින් ලැබෙන්නේද නැත. ඊට වඩා අදටත් ප්රමුඛත්වය ලබා දෙන්නේ රෝගියා කෙතරම් අපහසුතාවකින් සිටියද ඔහුගෙන් ඉගෙන ගත යුතු, හැකි දේ ගැනීම කෙරෙහිය. ප්රායෝගික වෛද්ය අධ්යාපනයේ සිට මෙම ගුණාංගය වැඩිදියුණු කළ යුතුව ඇත. මේ සිදුවීම හරහා එවන් සාකච්ඡුාවකට ඉඩකඩ වෙන් වුවද කිසිමාකාරයකින් එය සාකච්ඡාවට බඳුන් වූයේ නැත.
මූලික සෞඛ්ය කරුණු ගැන මහජනයාගේ නොදැනුවත් බව.
මෙය නිවැරදි කළ හැකිද?
සෞඛ්ය සාක්ෂරතාව හෙවත් health literacy යන්න ලෝකයේ බොහෝ සෙයින් කතාබහට ලක්වන, පර්යේෂණ කෙරෙන මාතෘකාවකි. සාමාන්ය සාක්ෂරතාව කෙතරම් දියුණු රටවල් වුවද සෞඛ්ය කරුණු ගැන අඩු මට්ටමේ සාක්ෂරතාවක් උසුලයි. රෝගීන් වෛද්යවරයා දෙන උපදෙස් පිළිපැදීම, මූලික සෞඛ්ය කරුණු ගැන රෝගීන්ගේ තිබෙන අවබෝධය වැනි දෑ එම ක්ෂේත්රයේ අය උපකල්පනය කරනවාට වඩා බොහෝ අඩු මට්ටමක පවතී. ලෝකය පුරා මේ කරුණ එක සමානය.
ලංකාවේ මේ පිළිබඳ ප්රමාණවත් අධ්යයනයන් සිදුකෙරී නැතිවා පමණක් නොව ප්රතිපත්ති නිර්මාණය කිරීමේදී ඒ ගැන විශේෂ සැලකිල්ලක් යොමු කරද නැත. දියුණු රටවල සෞඛ්ය සාක්ෂරතාව වැඩි කිරීමට ගෙන ඇති ක්රියාමාර්ග ලංකාවේ අපට තව බොහෝ දුරය. ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදය වැනි රටක කර ඇති අධ්යයනයන්වලට අනුව ඔවුන්ගේද සාක්ෂරතාව 12% ක වැනි අගයක් ගනී. ඔවුන්ගේ වැඩිහිටි ජනගහනයෙන් තුනෙන් එකකට සාමාන්ය බෙහෙත් වට්ටෝරුවක උපදෙස් පිළිපැදීමේ හැකියාවක් නැත. කාලයත් සමග සෞඛ්ය සේවාව කෙතරම් දියුණු වුවද ඔවුන්ගේ මහජන සෞඛ්ය සාක්ෂරතාව වෙනස් වීද නැත. සමහර විට ජනතාවගේ සෞඛ්යය ගැන තිබෙන සාක්ෂරතාව එක් ලක්ෂ්යයකින් එහාට වැඩිකළ නොහැකි වීමට ද ඉඩ තිබේ. එතැනින් එහාට වගකීම ඇත්තේ ඔවුන්ගේ නොදැනුවත්බව තේරුම් ගෙන ඊට ගැළපෙන ලෙස සෞඛ්ය ක්ෂේත්රය තුළ වෙනස්කම් කිරීමය. එතැනදීත් සහකම්පනය සහ සන්නිවේදනය වෙත වැඩි බරක් යෙදේ. ජනතාවගේ නොදැනුවත් බවට අනුකම්පා කිරීම එහි පළමු අංගයයි. හාස්යයට බඳුන්කිරීම සහකම්පනයට හාත්පසින්ම විරුද්ධ ඉවුරේ සිටින්නකි.
ප්රාථමික වෛද්ය සේවාවේ වෙනස්කම්වලට කාලය
තවමත් රටේ ක්රියාත්මක වන්නේ දශක කිහිපයකට පෙර ස්ථාපිත වූ රෝහල් ව්යුහයකි. නාමකරණයේ යම් යම් වෙනස්කම් සිදු වුවද පරිපාලන ව්යුහයේ හෝ රෝගී සත්කාර ක්රම විධිවල එතරම් වෙනස්කම් සිදුව නැත. ග්රාමීය මට්ටමේ තත්වය තවත් දරුණු ය. සෞඛ්ය සම්පත් නාස්ති වීම සහ අවභාවිතය නිරීක්ෂණය කළ හැක. ඒ ගැන ප්රමාණවත් විගණනයක්ද සිදුව නැත. ප්රජා සෞඛ්ය සේවාව (preventive sector -සෞඛ්ය වෛද්ය නිළධාරී කාර්යාල, මහජන සෞඛ්ය පරීක්ෂක, පවුල් සෞඛ්ය සේවිකා ආදි ) වෙනස්කම්වලට භාජනය වෙමින් උසස් තත්වයක පැවතියද ඊට ගැළපෙන ලෙස ග්රාමීය ප්රදේශවල ප්රතිකාර සේවා (curative sector) වෙනස්කම්වලට භාජනය වී නැත. බොහෝ ප්රදේශවල සුළු අසනීපවලට ප්රතිකාර පමණක් සිදු කරන රෝහල්, වෛද්ය ඒකක තිබෙන බව නිරීක්ෂණය වේ. මේවා නඩත්තුවට අධික පිරිවැයක් දරනවා මෙන්ම ඒවාහි වෛද්ය ඇතුළු සෞඛ්ය කාර්ය මණ්ඩල ස්ථානගත කිරීමෙන් සම්පත් අවභාවිතයක් සිදුවේ. විසඳුම ලෙස මේවා වසාතැබීමට යෝජනා කරනවාට වඩා නිසි අධ්යයනයකින් ප්රාථමික වෛද්ය සේවා ප්රතිව්යුහගත කිරීම ඉතාම කාලෝචිතය. අමාත්යවරයා පවා එවැනි අදහසක් මතු කර තිබිණ.
ගලහ සිදුවීම හුදෙක් එක් සිදුවීමක් නොවේ. එය සමාජයේ කතාබහට ලක්විය යුතු කරුණු රැුසක් අන්තර්ගත කෙරුණු එක් මුහුණතක් පමණි. සමාජ ප්රශ්න එළියට එන්නේ ඒ ලෙසටය. ඒවා කියවා ගැනීමට දක්ෂ නොවන්නේ නම් ඒ ප්රශ්නවලට විසඳුම්ද කිසිදා නිර්මාණය නොවනු ඇත. එහෙත් ප්රශ්නවලට විසඳුම් ලැබෙන තෙක් ගලහ වැනි සිදුවීම් යළි යළිත් සිදුවනු ඇත. අවාසනාවට ඒ එක් සිදුවීමක් වැරදියට කියවා ගැනීමම ඊළඟ සිදුවීමට හේතු සාධක වනු ඇත.
වෛද්ය හසිත උදලාගම
