නව ලිබරල් ආර්ථිකය ශීඝ්ර වශයෙන් සමස්ත රාජ්ය ක්රියාවලිය වටලමින් පවතින මොහොතක තවදුරටත් විශ්වවිද්යාලයට එහි සාම්ප්රදායික සුසමාදර්ශය (paradigm) තුළ පැවතිය හැකිද? මෙය විවාදසම්පන්න සේම ගැඹුරු පර්යේෂණයන්ටද තුඩුදිය හැකි ප්රස්තුතයක් හා ගැටලූවකි. කිසියම් ලෙසකින් විශ්වවිද්යාලයේ සාම්ප්රදායික භූමිකාව අවසානයකට පැමිණෙමින් තිබේය යන සාධාරණ උපකල්පනය මත පමණක් පදනම් වෙමින් මේ සාකච්ඡුාව ඉදිරියට ගෙනයමු.
විශ්වවිද්යාලය යනු කුමක්ද? 1802 තරම් ඈත වකවානුවකදී විශ්වවිද්යාලය පිළිබඳ නිර්වචනයක් ඉදිරිපත් කළ ජෝන් හෙන්රි නිව්මෑන් මෙසේ දක්වා තිබේ. ‘විශ්වවිද්යාල යනු විශ්වීය දැනුම උගන්වන ස්ථානයකි. මෙයින් හැඟවෙන්නේ එහි පරමාර්ථය වන්නේ වන්නේ දැනුම අභිවර්ධනය කිරීමට වඩා දැනුම බෙදාහැරීම හා විස්තාරණය කිරීම පිළිබඳවය. එහි පරමාර්ථය විද්යාත්මක හෝ දාර්ශනික සොයාගැනීම් වූයේ නම් විශ්වවිද්යාලයක සිසුන් සිටිය යුතුයයැයි මම විශ්වාස නොකරමි.’ නිව්මෑන් අදහස් දැක්වූ කාලයේ සිට අද දක්වාම ‘පර්යේෂණ විශ්වවිද්යාලය’ (research university) සහ ‘ඉගැන්වීම් විද්යාලය’(teaching college)යන ද්වයම ක්රියාත්මක වී තිබේ.
අමරිකානු විශ්වවිද්යාලයේ වර්තමාන තත්වය පිළිබඳ අදහස් පළකරන ජෝන් එන් හෝකින්ස් දක්වන ආකාරයට හාරදහසක් පමණ වන එරට උසස් අධ්යාපන මධ්යස්ථාන අතුරින් පර්යේෂණාභිමුඛ ආයතන ඇත්තේ 261ක් පමණි. මෙම විශ්වවිද්යාල ඉතා ඉහළ ගුණත්වයක් රඳවාගැනීමට උත්සාහ කරන අතර එ්වා සතු විය හැකි පොදු හා අත්යවශ්ය ලක්ෂණ ගණනාවකි. එ්වා නම්, පර්යේෂණ සඳහා කැපවුණු ඉහළ ගුණත්වයක් සහිත විද්වත් මණ්ඩලය, ඉහළ ගුණත්වයක් සහිත ශිෂ්ය පිරිස, සහයෝගශීලී බුද්ධිමය වතාවරණය, පර්යේෂණවලට උපකාරීවන ඉහළ ගුණත්වයකින් යුතු ආධාරක, අරමුදල් ප්රතිපාදනය සහ දැක්මක් සහිත උපකාරශිලී නායකත්වයි. මෙම කරුණු හය සාම්ප්රදායික අරුතින් පර්යේෂණ විශ්වවිද්යාලයක පැවැත්මට අවශ්ය වන බව ඔහුගේ මතයයි. එය එක් අතකින් ප්රභූතලයේ පර්යේෂණ විශ්වවිද්යාලයක ආකෘතිය වශයෙන් ගිනිය හැක. උසස් අධ්යාපනය අද වන විට ප්රභූමය දැනුම් නිෂ්පාදන මධ්යස්ථානයක සිට විශාල පිරිස්වලට අධ්යාපනය සපයන මධ්යස්ථාන බවට පරිවර්තනය වෙමින් තිබේ. එහිදී විශ්වවිද්යාලයේ සමාජීය භූමිකාව, විශේෂයෙන්ම එහි පර්යේෂණ කාර්යභාරය සහ දැනුම විස්තාරණය කිරීමේ භූමිකාව ශීඝ්ර්ර වෙනසකට භාජනයවී තිබේ. සම්භාව්ය අර්ථයෙන් පර්යේෂණ විශ්වවිද්යාලය පැවති සමය වූයේ දෙවන ලෝක යුද්ධයෙන් පසු පැමිණි ඉතා සීමිත කාලයයි. එම කාලය ‘විශ්වවිද්යාල ජීවිතය පිළිබඳව ප්රීතිමත් අරාජික සමයක්’ බඳුය. එහිදී ඉගැන්වීම හා පර්යේෂණ කාර්යයෙහි නිරතවීම සම්බන්ධයෙන් බුද්ධිමය මණ්ඩලයට අසීමිත නිදහසක් හා ස්වායත්තතාවයක් පැවතී ඇත. එහෙත් ඇමරිකාව තුළ මෙම තත්වය 1970 දශකයේදී ශීඝ්ර වෙනසකට භාජනය වෙයි. එහිදී දැනුම් ප්රජාව වෙනුවට ව්යාවසායී ප්රජාවක් බිහිවීම ඇරඹුණි. උසස් අධ්යාපන ආයතන රාජ්ය හිමිකාරීත්වයෙන් පෞද්ගලික හිමිකාරීත්වයටත්, ශාස්ත්රීය අධ්යාපනයෙන් ව්යාවසායකත්ව අධ්යාපනයටත්, අධ්යාපන පීඨයෙන් වෙළෙඳපළ ඉලක්්ක කරගත් පර්යේෂණ කිරීමටත් විතැන්වීම සිදුවන්නේ මේ කාල වකවානුවේදීය. එසේම විශ්වවිද්යාල හා කර්මාන්ත ක්ෂෙත්රය අතර පවතින සබඳතාව 1980 දශකය වන විට ඉහළ අඩියකට පත්වුණි. විද්යාව, තාක්ෂණවේදය, ඉංජිනේරු සහ ගණිතය ආදි ක්ෂෙත්රයන් පෞද්ගලික ව්යාවසායන් සමඟ සම්බන්ධ වෙමින් තමන්ගේ පර්යේෂණවල දිශානතිය එම කර්මාන්ත සංවර්ධනයේ දිශානතිය බවට පත්කර ගනී. විශ්වවිද්යාලවල පැවති ශාස්ත්රීය හා පර්යේෂණ භූමිකාව මුළුමනින්ම ව්යාපාරික හා සමාගම් ක්ෂෙත්රයේ අණසකට යටත් වුණු අතර සියලූ පර්යේෂණාගාර රාජ්ය හිමිකාරීත්වයෙන් පෞද්ගලික හිමිකාරීත්වයට විතැන්විය. අවසානයේදී, 1980 දශකය තුළ ඇමරිකානු ව්යවසායක විශ්වවිද්යාලය තවදුරටත් වාණිජකරණයට ගොදුරු විය. එම නිසා ශාස්ත්රීය පර්යේෂණයන්ගේ ප්රතිමානයන් වාණිජ්ය ව්යුහයේ බලපෑමට ලක්විය. එසේම විශ්වවිද්යාලයක පැවතිය යුතු ‘විවෘතභාවය’ හා ‘සමාජීය සංවේදීතාව’ ආදි සාරධර්ම විශ්වවිද්යාලය තුළින් අතුරුදහන් විය.
විශ්වවිද්යාලය යනු අද දවසේ සමාගම් හා ව්යාපාරික ආයෝජනයන්ගේ බලපෑම්වලට ලක්ව සිය අනන්යතාව අහිමිකරගත් ආයතනයක් බව බටහිර රාජ්යයන්වල සිදුකෙරෙන පර්යේෂණවලින් පෙනීයයි. දැනුම/ඉගෙනුම/සමාජය/ආර්ථිකය යන ක්ෂේත්රයන් අතර විශ්වවිද්යාල භූමිකාව ශීඝ්රයෙන් දෝලනය වෙමින් පවතී. විශ්වවිද්යාලයේ ශාස්ත්රීය පරිපාලනයට වෙළෙඳපළ සිදුකරන බලපෑම විෂය ක්ෂේත්රයන්ගේ ස්වාධීනත්වය(disciplinary autonomy) සඳහාද බලපෑම් කරයි. ව්යවසායක විශ්වවිද්යාලය, කර්මාන්ත ක්ෂේත්රය හා රාජ්යය යන තුන් හවුල මඟින් සාම්ප්රදායික විශ්වවිද්යාලයේ සාරය එයට අහිමිකොට තිබේ. එය නව ලිබරල් ආර්ථික රටාවේ ගෝලීය බලපෑම් ක්ෂේත්රය මඟින් සිදුකරන ලද පරිවර්තනයකි. මූලිකවම ලාංකේය විශ්වවිද්යාල පද්ධතිය තුළ ප්රමුඛ පර්යේෂණ විශ්වවිද්යාල දක්නට නොලැබෙන මුත් ‘ඉගැන්වීම් විද්යාල’ යන අදහස එම පද්ධතියේ ආරම්භයේ සිටම පැවත තිබේ. නව ලිබරල් ආර්ථික බලපෑම නිසා අද ලංකාවේ විශ්වවිද්යාලද සිය සාම්ප්රදායික සීමාවන් පිළිබඳ යළි සිතා බලන තත්වයකට තල්ලූවී තිබේ. විශ්වවිද්යාලවල පවතින සාම්ප්රදායික විෂයමාලාව හා වෙළඳපළ අතර පවතින සබඳතාව ප්රශ්න කෙරෙමින් පවති. එසේම, ලෝක බැංකුව හා ආසියානු සංවර්ධන අරමුදල ආදි ගෝලීය මූල්ය ආයතන තුළින් ප්රතිපාදන ලබන තත්වය තුළ විශ්වවිද්යාලය තුළ ඉගැන්වීමේ හා ඉගෙනුම් ක්රියාවලිය වෙළෙඳපළාභිමුඛව පරිවර්තනය කිරීමට එයට බලකෙරී තිබේ. සාම්ප්රදායික විෂය අනන්යතාව ගිලීහි ඇති අතර ප්රායෝගික තාක්ෂණයන් උගන්වන කාර්මික විද්යාල ආකෘතියකට විශ්වවිද්යාල නැඹුරු කිරීමේ ව්යාපෘතියක් ක්රියාත්මක වෙමින් තිබෙන බව පෙනෙයි. එසේම, ‘රැුකියාවක නිරත කරවිය හැකි’ උපාධිධරයෙකු බිහිකිරීම අද දවසේ ප්රධානතම ඉලක්කයක් වශයෙන් විශ්වවිද්යාලය මතට පැටවී ඇත. මෘදු කුසලතා, පරිගණක දැනුම, ඉංග්රීසි භාෂා හැකියාව ආදියට විෂයමාලාව තුළ වැඩි ඉඩක් වෙන්කිරීමට සිදුවී තිබේ.
මෙලෙස බටහිර විශ්වවිද්යාලය නව ලිබරල්වාදයේ සහ සමාගම් හා ව්යාපාරික ක්ෂේත්රයේ බලපෑම තුළ සිය සාරය අහිමිකර ගනිද්දී ගෝලීය පරිධියේ ඉගැන්වීම් ආයතන වශයෙන් ක්රියාත්මක වන අපගේ විශ්වවිද්යාල පද්ධතියද එහි අනන්යතාව රැකගැනීම හා පැවැත්ම තහවුරු කරගැනීම සඳහා වන අර්බුදයකට මුහුණදෙමින් සිටි. වෙළෙඳපොළ, අධ්යාපනය සඳහා පවතින අධික ඉල්ලූම හා රාජ්ය ප්රතිපාදන සම්පාදනයේ කප්පාදුව හමුවේ සාම්ප්රදායික විශ්වවිද්යාල(සරසවි)වල පැවැත්ම අස්ථාවර වෙමින් පවති. එමනිසා පැරණි සුසමාදර්ශයේ විශ්වවිද්යාලය හෙට දවසේදී තවදුරටත් දක්නට නොලැබිය හැකිවනු ඇත. එම අර්ථයෙන් විශ්වවිද්යාලයේ අවසානය මෙය විය හැකිය.
අතුලසිරි සමරකෝන්
