ජයදේව උයන්ගොඩ
කාල් මාක්ස්ගේ උපතින් දෙවැනි ශත සංවත්සරය සමරන පසුගිය දිනවල, බටහිර පුවත්පත්වල පවා අවධාරණය කෙරුණ කරුණක් නම්, මාක්ස්ගේ ඉගැන්වීම්, පෙරට මෙන්ම අදටත් අදාළ වන්නේය යන්නයි. මාක්ස්වාදයට හිතවත් විචාරකයන් බොහෝ දෙනෙකු පවා පිළිනොගන්නා මාක්ස්ගේ එක් ප‍්‍රධාන අදහසක් නම්, සමාජවාදී විප්ලවය පිළිබඳ ඵෙතිහාසික අනාවැකියයි. 1917 රුසියානු විප්ලවයෙන් පසුව ලෝකයේ ඇති වූ සමාජවාදී අත්හදාබැලීම්වල අසාර්ථකත්වය, ඉතිහාසය තුළ මනුෂ්‍ය වර්ගයා ලබන ප‍්‍රගතිය පිළිබඳ මාක්ස්වාදී පුරෝකථනය පිළිබඳ දැඩි සංශයක් ඇතිවීමට තුඩු දුන් ප‍්‍රධාන හේතුවක් විය. සෝවියට් රුසියාවේ සහ නැගෙනහිර යුරෝපයේ ‘සමාජවාදී ක‍්‍රමය’ බිඳවැටීමෙන් පසුව සමාජවාදය පිළිබඳ ඉදිරි දර්ශනය තවදුරටත් ‘වලංගු නැත’ යන මතයට විශාල පිළිගැනීමක්ද ලැබිණ.
මේ අතර මාක්ස්ගේ ඉගැන්වීම්වලට බොහෝ දෙනා ආපසු හැරෙන්නට පටන්ගෙන තිබෙන්නේ ගෝලීයකරණය තුළ ලෝකයේ ධනවාදී ක‍්‍රමයත්, මනුෂ්‍ය වර්ගයා පොදුවේත් මුහුණ දෙන අර්බුද ඉදිරියේය. මීට දශක දෙකකට පමණ පෙර ධනවාදී ගෝලීයකරණ ව්‍යාපෘතිය ආරම්භ වන විට, ඒ පිළිබඳව තිබුණු සර්වසුභවාදී අපේක්‍ෂාව දැන් බිඳවැටී ඇත. විශේෂයෙන්ම ලෝක මට්ටමෙන් තියුණු වී තිබෙන ඇති-නැති පරතරය, ආර්ථික බලය යළි කේන්ද්‍රගතවීම, හදවතක් නැති ප‍්‍රාග්ධන ව්‍යාප්තිය නිසා ඇතිවන පරිසර, සමාජ සහ දේශපාලන වියවුල් පිළිබඳ ප‍්‍රශ්න නිසා, ධනවාදය ගැන මාක්ස් 19 වැනි සියවසේ කළ විග‍්‍රහය වෙත ආපසු යෑමට බොහෝ දෙනා දැන් පෙළඹෙති. මාක්ස්ගේ විවේචකයන් පවා එකඟවන දෙයක් නම්, ධනවාදී ආර්ථික ක‍්‍රමයේ චර්යාව සහ ගතිකත්ව පිළිබඳව මාක්ස් ඉදිරිපත් කළ විග‍්‍රහය තරම් ගැඹුරු විග‍්‍රහයක් ඔහුට පෙර හෝ පසුව හෝ සිටි කිසිම උගතෙකු තවමත් කර නැත යන්නයි.
මේ කෙටි ලිපියෙන් මා සාකච්ඡුා කරන්නේ මාක්ස්ට සම්බන්ධ වෙනත්, විචාරකයන් තවමත් වැඩිපුර කථාකර නැති, තේමාවක් ගැනය. එය නූතන සමාජීය විද්‍යාවේ විධික‍්‍රමයට( Methodology of the Social Sciences )සඳහා මාක්ස් කළ පුරෝගාමී එකතුවයි.
විද්‍යාත්මක විධික‍්‍රමය
මාක්ස්ගේ ශාස්තී‍්‍රය ජීවිතය 1840 ගණන්වල මුලදී ආරම්භවී 1880 ගණන් මුල දක්වා, අවුරුදු 40ක් පමණ ඉතා සක‍්‍රියව පැවැති එකකි. මේ දශක පහ වනාහි, නූතන සමාජීය විද්‍යා ලෙස අප උසස්පෙළ පන්තිවල පටන් උගන්වන සහ ඉගෙනගන්නා විෂයධාරා හැඩගැස්වුණ කාලයයි. මේ කාලයේ යුරෝපීය දාර්ශනිකයන් සහ චින්තකයන් අතර මහා විවාදයක් හටගෙන තිබිණ. එහි තේමාව වූයේ සමාජය පිළිබඳ කරන අධ්‍යයනවලදී ස්වාභාවික විද්‍යා යොදාගන්නා ‘විද්‍යාත්මක විධික‍්‍රමය’ (Scientific Methodology) යොදාගත යුතුද, නැද්ද යන්නයි.
‘විද්‍යාත්මක විධික‍්‍රමය’ යනුවෙන් හැඳින්වූයේ ස්වාභාවික විද්‍යාඥයන් තම පර්යේෂණ සහ ඥාන සම්පාදනය සඳහා යොදාගත් ආනුභවික ප‍්‍රවේශයයි. ‘ගැලිලියානු ප‍්‍රවේශය’ යනුවෙන්ද හඳුන්වන, ආනුභවික විධික‍්‍රමයේ ප‍්‍රධාන ඥාන සම්පාදන මාධ්‍යය වූයේ නිරීක්‍ෂණය තුළින් විද්‍යාඥයන් ලබාගන්නා ඉන්ද්‍රිය ප‍්‍රත්‍යක්‍ෂ ‘දත්ත’යි. දැන් කාලයේ ඒ යනුවෙන් හැඳින්වෙන්නේ ‘අත්හදාබැලීම්’ සහ ‘පරීක්‍ෂණ’ වෙතින් විද්‍යාඥයන් ලබාගන්නා ‘නිරීක්‍ෂණය’ මාධ්‍ය කොට ගත් සහ ප්රත්යක්ෂය මූලික කරගත් ‘කරුණු’(Facts)යි. 15 වන සියවස කාලයේ පටන් තාරකා විද්‍යාව, භෞතික විද්‍යාව සහ පසුව ජීව විද්‍යාව, රසායන විද්‍යාව වැනි විෂයයන්ට සම්බන්ධ විද්‍යාඥයන් ඉතා සාර්ථකව යොදාගත්තේ, මෙම අත්දැකීම කේන්ද්‍රකොටගත් එනම් ‘ආනුභූතික’ විධික‍්‍රමයයි.
මෙය වනාහි එතෙක් කල් යුරෝපයේ බුද්ධිමතුන් අතර අධිපතිව පැවැති ‘පාරභෞතික’ යනුවෙන් හැඳින්වුණු විධික‍්‍රමික ප‍්‍රවේශයට හාත්පසින් වෙනස් සහ අලූත් එකක් විය. කතෝලික පල්ලිය ආශි‍්‍රතව පැවැති ආගමික චින්තනය එම පාරභෞතික චින්තනයේ ඉතාම බලසම්පන්න ඥාන මාර්ගය විය. එහි මූලිකතම උපකල්පනය වූයේ ‘දේව වචනය’ ලෝකය පිළිබඳව අප ලබාගන්නා ඥානයේ එකම නිවැරදි, අප විශ්වාසය තැබිය යුතු මූලාශ‍්‍රය වන්නේය යන්නයි. එම කාලයේ යුරෝපයේ ඥාන සම්පාදනය පිළිබඳ තවත් බලසම්පන්න සම්ප‍්‍රදායක් තිබිණ. ‘ඇරිස්ටෝටලියානු සම්ප‍්‍රදාය’ යනුවෙන් හැඳින්වෙන එයින් ඉදිරිපත් වූ මූලික ඥාන සම්පාදන මාධ්‍යය වූයේ දාර්ශනික තර්ක බුද්ධියයි.
‘අනුභූතික ක‍්‍රමය’ මේ සම්ප‍්‍රදාය දෙකටම අභියෝග කළේය. ලෝකය පිළිබඳ සැබෑ දැනුම ලබා ගැනීමට නම් මෙම සාම්ප‍්‍රදායික ඥාන මාර්ග දෙකම අතහැර, ඉන්ද්‍රිය ප්රත්යක්ෂය වෙතින් ලබාගන්නා දත්ත මත පමණක් විශ්වාසය තබන විධික‍්‍රමයක අවශ්‍යතාව, දාර්ශනික ප‍්‍රස්තුතයක් ලෙස පළමු වරට ඉදිරිපත් කළේ ෆ‍්‍රැන්සිස් බේකන්ය. 1620දී බේකන් ලතින් භාෂාවෙන් පළ කළ Novum Organum (නව මෙවලම) නම් දාර්ශනික කෘතියේය. දේවධර්මවාදයත්, ඇරිස්ටෝටලියානු සංවාක්‍ය තර්ක ක‍්‍රමයක් නිර්දය විවේචනයට ලක් කරමින්, බේකන් මෙම කුඩා ග‍්‍රන්ථයෙන් කෙළේ ‘විද්‍යාත්මක විධික‍්‍රමය’ යනුවෙන් වර්තමානයේත් ස්වාභාවික හා සමාජීය විද්‍යා ක්‍ෂෙත‍්‍රවල භාවිත කරන්නා වූත්, අප රටේ උසස් පෙළ තර්ක ශාස්ත‍්‍රය විෂයයට ශිෂ්‍ය ශිෂ්‍යාවන් කටපාඩම් කරන්නා වූත් ‘විද්‍යාත්මක ක‍්‍රමයට’ දාර්ශනික පදනමක් සහ ප‍්‍රකාශනයක් ගොඩනැගීමයි. පසු කාලයේදී ඬේවිඞ් හියුම්, ජෝන් ස්ටුවට් මිල් සහ රෙනේ දෙකාත් වැනි දාර්ශනිකයන් විසින් මෙම විද්‍යාත්මක නැතහොත් අනුභූතිවාදී විධික‍්‍රමයේ දාර්ශනික පැත්ත තවදුරටත් දියුණු කරනු ලැබිණ.
මේ අතර, 19වැනි සියවස වන විට යුරෝපයේ ස්වාභාවික විද්‍යා, අනුභූතික විධික‍්‍රමය පදනම් කරගෙන විශාල ඥාන නිර්මාණ ජයග‍්‍රහණ ලබාගෙන තිබිණ. මේවා දුටු සමාජ චින්තකයන් අතරින් සමහර දෙනා සිතුවේ, සමාජය පිළිබඳ නිවැරදි, විශ්වාසය තැබිය හැකි ඥානය ගොඩනැගීමට නම්, ස්වාභාවික විද්‍යා විධික‍්‍රමය සමාජය පිළිබඳ අධ්‍යයනයේදීත් භාවිත කළ යුතුය යන්නයි. මේ තර්කය මුලින් ප‍්‍රබලව ඉදිරිපත් කළේ ප‍්‍රංශ සහ ජර්මන් චින්තකයන්ය. එහෙත් එම තර්කයට විරුද්ධ වූ පිරිසක්ද සිටියහ. යුරෝපීය ‘මානුෂවාදී’ චින්තන සම්ප‍්‍රදායට අයත් වූ ඔවුන්ගේ ප‍්‍රධාන ප‍්‍රවාදය වූයේ මනුෂ්‍ය සමාජය ගැන අධ්‍යයනය කිරීමේ විධික‍්‍රමය සහ භෞතික ලෝකය ගැන අධ්‍යයනය කරන විධික‍්‍රමය එකක් ලෙස සැලකිය යුතු නැත යන්නයි. මනුෂ්‍ය සමාජය ගැන කරන අධ්‍යයනයට, එයටම නිශ්චිත විධික‍්‍රමයක් තිබිය යුතු යැයි ඔවුහු තර්ක කළහ. 1860 ගණන්වල ආරම්භ වූ මේ විවාදය කොතරම් උණුසුම් එකක් වීද යත්, එය ජර්මන් භාෂාවෙන් පැවසෙන්නේ ‘විධික‍්‍රමය පිළිබඳ ගාලගෝට්ටිය / රණ්ඩුව’ යන අර්ථය දෙන වචනයකිනි.
විකල්පයක්
මාක්ස් මෙම ආරාවුලට සම්බන්ධ වූයේ නැත. මාක්ස් සහ එංගල්ස් යන දෙදෙනාටම තිබුණේ තම සමකාලීන යුරෝපීය දාර්ශනිකයන්ගෙන් සහ බුද්ධිමතුන්ගෙන් සපුරාම වෙනස් වූ දාර්ශනික, බුද්ධිමය සහ දේශපාලන න්‍යාය පත‍්‍රයකි. එනම් මනුෂ්‍යවර්ගයාට ලෞකිකමය සමාජ විමුක්තිය, තමන්ම ඉතිහාසයේ කර්තෘකයන් ලෙස කි‍්‍රයා කිරීමෙන් ගොඩ නගාගත හැකි විකල්ප ලෝක දෘෂ්ටියක් ගොඩ නගා, ඉදිරිපත් කිරීමටයි. ‘දාර්ශනිකයන් මෙතෙක් කෙළේ ලෝකය විග‍්‍රහ කිරීමයි. එහෙත් ඇත්ත කාර්යය වන්නේ ලෝකය වෙනස් කිරීම යැ’යි මාක්ස් සුප‍්‍රසිද්ධ ලෙස ඉදිරිපත් කෙළේ මෙම න්‍යාය පත‍්‍රයයි. එහෙත් එම න්‍යාය පත‍්‍රය සොයායෑමට මාක්ස්ට සිදුවූයේ යුරෝපීය දර්ශනවාදයේ සම්ප‍්‍රදාය ඇතුළතය. ඒ වන විට යුරෝපයේ අධිපතිව පැවැති දර්ශනවාදී සම්ප‍්‍රදාය ගැන තියුණු විචාරයක යෙදුණ මාක්ස්ට පෙනුණේ, එම සම්ප‍්‍රදාය තම න්‍යාය පත‍්‍රය සඳහා කිසිසේත් නොගැළපෙන බවයි. ඒ අතර යුරෝපීය දාර්ශනික සම්ප‍්‍රදායේ ගී‍්‍රක යුගයේ සිට කුඩා ධාරාවක් ලෙස පැවතුණු ද්‍රව්‍යවාදී (Materialist) සම්ප‍්‍රදාය, අලූත්කර, අලූතෙන් ගොඩ නගාගෙන, යුරෝපයේ පැවැති අධිපති විඥානවාදී සම්ප‍්‍රදායකට විකල්පයක් ගොඩනැගිය හැකි බවද, මාක්ස් දුටුවේය. හේගල්ගේ විඥානවාදයේද, පැරණි ද්‍රව්‍යවාදී දර්ශනවාදයේද මූලධර්ම සංයෝග කර ‘ද්විඝටනාත්මක භෞතිකවාදය’ නම් නව දාර්ශනික ප‍්‍රවේශයක් මාක්ස් ගොඩනැගුවේ එපරිදිය.
මාක්ස්ගේ ප‍්‍රයත්නය හුදු දාර්ශනික එකක් පමණක් වූයේ නැත. ලෝකය වෙනස්කරන්නට නම්, ලෝකය තේරුම් ගන්නා ඥානමීමංසාත්මක මාර්ගය මෙන්ම න්‍යායික මාර්ගයද අලූත් කළ යුතු විය. සමාජය පිළිබඳ සම්පූර්ණයෙන්ම අලූත් විග‍්‍රහයක්ද ඒ සඳහා අවශ්‍ය විය. ‘මාක්ස්වාදී සමාජ න්‍යාය’ යනුවෙන් වර්තමානයේදී අප හඳුනාගන්නා සමාජ න්‍යාය ධාරාව බිහිවූයේ එපරිදිය. මාක්ස්ගේ ඉගැන්වීම්, නූතන සමාජ විද්‍යාවට කළ එකතුව සහ බලපෑම තේරුම් ගැනීමට මේ තේමා දෙකම සම්බන්ධ කළ යුතුය.
විධික‍්‍රමය
‘විධික‍්‍රමය’ යන්න ස්වාභාවික මෙන්ම සමාජීය විද්‍යාවන්ගේ ඥාන සම්පාදනය සම්බන්ධව ඇති දාර්ශනික පැත්තයි. ‘ඥානමීමංසාව’ යනුවෙන් දර්ශනවාදයේ හැඳින්වෙන ශික්ෂණය, විධික‍්‍රමයේ ඇති දාර්ශනික පදනම සාකච්ඡුා කරයි. ‘ඥානය පිළිබඳ විද්‍යාව’ යනු එහි අර්ථයයි. ඥාන මීමංසාවෙන් මතු කරන විවිධ දාර්ශනික ප‍්‍රශ්න අතර, ස්වාභාවික හා සමාජීය විද්‍යාවන්ගේ විධික‍්‍රමයට සෘජුවම අදාළවන ප‍්‍රධාන ප‍්‍රශ්නයක් මෙසේය : ලෝකය පිළිබඳව විශ්වාස කළ හැකි ඥානය ලබා ගැනීමේ නිවැරදි මාධ්‍යය කුමක්ද? අප ඉහතින් සඳහන් කළ අනුභූතිවාදී පිළිතුර බේකන් ඉදිරිපත් කළේ මෙම ප‍්‍රශ්නයටය. එම ප‍්‍රශ්නයටම පිළිතුරක් සැපයීමට මාක්ස්ටද සිදුවිය. මාක්ස් එයට කෙසේ පිළිතුරු දුන්නේද යන්න දැන් අපි විමසා බලමු. යුරෝපීය දාර්ශනික සම්ප‍්‍රදායේ තිබුණු විඥානවාදී සහ තර්කබුද්ධිවාදී යන සම්ප‍්‍රදාය දෙකම විවේචනාත්මකව බැහැර කළ මාක්ස්, ලෝකය ඥානනය කිරීමේ වඩාත් නිවැරදි මාර්ගය තිබෙන්නේ දර්ශනවාදයේ ද්‍රව්‍යවාදී සම්ප‍්‍රදාය තුළ බව පිළිගත්තේය. ලෝකය වෙනස් කිරීමට නම් ලෝකයේ ‘යථාර්ථය’ නිවැරදිව තේරුම් ගැනීම අවශ්‍යය යන්න මාක්ස්ගේ විශ්වාසය විය. යථාර්ථය තේරුම් ගැනීමට, ලෝකය පිළිබඳ ආගම, මිථ්‍යා, පාරභෞතික විශ්වාස, යන මේවාත්, මතුපිට අපට පෙනෙන දේත් ඉක්මවා යන, ලෝකය ඇත්තටම කි‍්‍රයාත්මක වීමේ ‘නීති’ සොයාගත යුතුය යන්න මාක්ස්ගේ යෝජනාව විය. යථාර්ථය යනු දෘශ්‍යමානයට ඈතින් සහ දෘශ්‍යමාන මතුපිටට යට, හරයේම තිබෙන දෙයක්ය. එය සොයා ගැනීමේ ඥාන සම්පාදන විධික‍්‍රමය කුමක්ද?
ස්වාභාවික ලෝකය පිළිබඳ නූතන ස්වාභාවික විද්‍යාව ගොඩනගා තිබුණු අනුභූතිකවාදය ඥානමීමංසාත්මක වශයෙන් පැන තිබූ මහා ඉදිරි පිම්ම, මාක්ස් සහ එංගල්ස් යන දෙදෙනාම මහත් සේ අගය කළහ. නූතන ආනුභවික ස්වාභාවික විද්‍යාව, ඇරිස්ටෝටලියානු තාර්කික විධික‍්‍රමයත්, කතෝලික ආගමික පාරභෞතිකවාදයටත්, කාන්ට් සහ හේගල් යන ජර්මන් දාර්ශනිකයන් අතින් මුදුන්පත්වූ දාර්ශනික විඥානවාදයටත් ඥානමීමංසාත්මක විකල්පයක් ගොඩනැගිය හැක්කේ ‘ඉංගී‍්‍රසි අනුභූතිවාදය’ ලෙස ඔවුන් හැඳින්වූ බේකන් ආරම්භ කළ දාර්ශනික ධාරාව පදනම් කරගෙන බව එම දෙදෙනාම පිළිගත්හ. එහෙත් ඉංගී‍්‍රසි අනුභූතිවාදයේ තිබුණු සීමාකම් සහ දුර්වලතාද ඔවුහු දුටුවහ. එම දෙදෙනාම හවුලේ ලියා 1845දී පළ කළ The Holy Family (ශුද්ධ පවුල) නම් කෘතියේ බේකන්ගේ පුරෝගාමී වැඩකොටස අගය කරන ගමන්ම, ඔහුගේ විධික‍්‍රමයේ සීමාවන්ද ඔවුහු සාකච්ඡුා කළහ. බේකන්ගේ භෞතිකවාදය, සාම්ප‍්‍රදායික තර්ක බුද්ධිවාදයෙන් කොපමණ ඈතට ගියත්, එය විඥානවාදයට ඉඩකඩ විවර කර තිබුණු එකක් වූ නිසා, එය පසුව විඥානවාදයත්, පාරභෞතිකවාදයත් කරා පිරිහුණු බව ඔවුහු කියාසිටියහ. ඉංගී‍්‍රසි භෞතිකවාදය, ගණිතඥයාගේ වියුක්ත අත්දැකීම බවට ඌනනය වී, මනුෂ්‍ය සමාජය ගැන තේරුම් ගැනීමේ කාර්යය එය විසින් අතහැරදමන ලද බවත් ඔවුහු තවදුරටත් කියාසිටියහ.
විද්‍යාව
මාක්ස් මෙම විකල්ප ප‍්‍රයත්නයේදී ‘විද්‍යාව’ යන්නට අලූත් සමාජමය සහ දේශපාලන අර්ථයක් ලබා දුන්නේය. එංගල්ස් මෙන්ම ලෙනින් සහ ට්‍රොට්ස්කිද මාක්ස් ගැන ලියා ඇති දේවලින් පෙනෙන පරිදි, මාක්ස් තමා ගැන සිතුවේද ‘විද්‍යාඥයකු’ ලෙසය. මනුෂ්‍ය වර්ගයාගේ ජීව පරිණාමය පිළිබඳව ඩාර්වින් ඉදිරිපත් කළ නව විද්‍යාත්මක සොයාගැනීම තරම්ම මහා වැදගත්කමකින් යුත් විද්‍යාත්මක න්‍යායක්, සමාජය පිළිබඳව මාක්ස් සොයාගත් බව එංගල්ස් කියා ඇත්තේ මේ පසුබිම මතය. එම සමාජ න්‍යාය ලෙස එංගල්ස් හඳුන්වන්නේ, ‘ඓතිහාසික භෞතිකවාදය’ ලෙසින් හඳුන්වන මාක්ස්වාදී සමාජ න්‍යායේ ඇති ප‍්‍රධාන ප‍්‍රවාදයයි.
තම සමාජ න්‍යාය ගොඩනැගීමේදී මාක්ස් යොදාගත්තේයැයි කෙනකුට පෙනෙන ප‍්‍රධාන ඥානමීමංසාත්මක මූලධර්ම කිහිපය මෙසේ සාරාංශ කළ හැකිය.
(අ) ‘සමාජ න්‍යාය’ට සමාජමය සහ දේශපාලන කාර්යයක් තිබේ. එය සමාජය විස්තර කිඍීම නොව, සමාජය වෙනස්/පරිවර්තනය කිරීම තම ලෝක දෘෂ්ටිමය ඉලක්කය කරගත යුතුය.
(ආ) ‘සමාජ යථාර්ථය’ නිසි පරිදි ඥානනය කළ හැක්කේ සමාජය පිළිබඳව ඇති මතවාද, විහ්වාස, අගතින් සහ මිථ්‍යා ඉප‍්‍රවාද විනිවිද යාහැකි ‘විද්‍යාත්මක විධික5මයක්’ භාවිත කිරීමෙනි. එම විදික‍්‍රමය, අනුභූතිවාදය යම්කිසි ප‍්‍රමාණයකට පදනම් කරගත්තත්, අනුභූතිවාදයේ ෂීමා ඉක්මවා ගිය එකක් විය යුතුය. එසේ කළ හැක්කේ ‘මනුෂ්‍ය විමුක්තිය’ යන්න ප‍්‍රය.්නයේ ප‍්‍රතිමානීය අරමුණ වූ විටය.
(ඇ) ‘විද්‍යාව‘ විද්‍යාවක් වන්නේ අනුභූතිවාදී ඥාන සම්පාදනය නිසාම නොවේ. විද්‍යාත්මක දැනුම ලෝකය පරිවර්තනය කිරීමේ මාධ්‍යයක් වන්නේ නැතිනම්, එවැනි විදයාත්මක දැනුමකට වෙනු ඇත්තේි, පාරභෞතිකවාදයේ ෂීමාවන් තුළ සිරවීමයි. විද්‍යාව පාරභෞතිකවාදයට ඌනනය කිරීමයි.
(ඈ) මේ අනුව මාක්ස් ගොඩනැගුවේ පටු ‘විද්‍යාත්මක ඥානමීමංසාවක්’ නොව, ‘සමාජමය ඥානමීමංසාව’කි. එයට ‘විද්‍යාව’ යන අර්ථය ලැබෙන්නේ, අධිපති අනුභූතිවාදයේ තිබුණු සමාජයෙන් වෙන්වී සිටීම සහ හුදෙකලා වීම යන වියුක්ත අර්ථයෙන් නොව, සමාජය සමග බැඳී ඇත, සමාජය පරිවර්තනය කිරිම තම අරමුණ කරගන්නේය යන අර්තයෙනි.
මාක්ස්ගේ ‘සමාජ නයාය’ නිසි ලෙස අවබෝද කරගැනීමට නම්, අපට ඉහත කෙටියෙන් දක්වා ඇති, යුරෝපීය දර්ශනවාදයේ ඇතිවූ විවාදය පසුබිම් වූ ආකාරය හඳුනාගැනීමද අත්‍යවශ්‍යය. මාක්ස් තම විප්ලවකාරී සමාජ න්‍යාය ගොඩනගද්දී යුරෝපයේ නූතන සමාජීය විද්‍යාවන්ද ගොඩනැගිණ. ඒවායේ අධිපති ධාරාව වූයේ ‘ප‍්‍රත්‍යක්‍ෂමූලවාදය’ (Positivism)යනුවෙන් හැඳින්වෙන, ස්වාභාවික විද්‍යාවේ අනුභූතිවාදී විධික‍්‍රමය පදනම් කරගත් විධික‍්‍රමයයි. ඕගස්ත් කොම්ත් සහ එමිල් ඩර්ක්හයිම් එහි පුරෝගාමීහු වූහ. විසිවැනි සියවසේදී ප‍්‍රතක්‍ෂමූලවාදය, සමාජීය හා මානවීය විද්‍යා ක්‍ෂේත‍්‍රවල අධිපති ඥාන මීමංසාත්මක සහ විධික‍්‍රමික ප‍්‍රවේශය බවට පත්විය. එහෙත් මේ විධික‍්‍රම විශ්වවිද්‍යාල ශිෂ්‍ය ශිෂ්‍යාවන්ට උගන්වන බොහෝ ආචාර්යවරුන් තමන් උගන්වන්නේ ප‍්‍රත්‍යක්‍ෂමූලවාදී විධික‍්‍රමය බව බොහෝ විට නොදනිති. ඊට විකල්පව ඇති පශ්චාත් -ප‍්‍රත්‍යක්‍ෂමූලවාදී විධික‍්‍රමයේ ප‍්‍රධානම ධාරාවක් වන්නේ මාක්ස්වාදී සමාජ විද්‍යාව බව තම සිසු සිසුවියන්ට ඔවුන් කියා දෙන්නේද නැත.
විසිවැනි සියවසේ ශාස්ත‍්‍රාලයීය සමාජීය සහ මානවීය විද්‍යා පර්යේෂණ සහ ඥානසම්පාදනයත්, ඉගැන්වීමත් පිළිබඳ ක්‍ෂේත‍්‍රය තුළ විවිධ රැුඩිකල් ධාරා බිහිවිය. ඒ සියල්ලටම අවශ්‍ය දාර්ශනික, ඥාන මීමංසාත්මක සහ විධික‍්‍රමික අනුප‍්‍රාණය ලැබුණේ මාක්ස්ගෙනි. මෙය පිළිග ැනීම ප‍්‍රමාද වී හෝ අප කාල් මාක්ස්ට කරන ගෞරවයක කොටසක් විය යුතුය.
